جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

گرچه فضای گفتگوی منطقی میان ابوسعید­بن­ابی­الخیر و ابن­سینا مه­آلود بوده و پیرامون زمان، مکان و یا اصل بهره­مندی آن از واقعیت تردیدهایی وجود دارد - و دست­یابی به خورشید حقیقت در این زمینه مجالی گسترده و در خور را می­طلبد- اما مهم­تر از آن، سخن درباره محتوای این گفتگو است. کنکاش اصل پرسش ابوسعید، پیشینه و پسینه آن و نیز کاوش در پاسخ ابن­سینا و سلف وی و همچنین رویکرد پسینیان به آن شایسته توجهی دو چندان است. مقاله حاضر در پی آن است که در محورهای یاد شده و بویژه شش پاسخ داده شده به این پرسش و با نمایاندن نادرستی برخی از آنها و استواری پاره‌ای دیگر، کوششی سزاوار ارائه نماید و بدین ترتیب گامی سودمند در سیر مباحث منطقی بردارد.

تبیین ویژگی های زبانی علم در جهت قاعده مند کردن آن از اهمیت ویژه ای برخوردار است. چرا که ارتباط وثیق بین لفظ و معنا منجر به سرایت احکام لفظ از جمله خطا و کژتابی های آن به معنا می‌شود. تفاوت عمده بین زبان علم و سایر زبان ها مانند زبان عرف، زبان نمادی و زبان شعری، دقّی بودن آن است. زبان علوم، زبان دقّی، صریح و روشن است و حصول دقت در زبان علم، بر شناخت مواضع ابهام در آن متوقف است. قضایای منحرفه، قضایای معدوله و محصله، مغالطه های لفظی، اهمال شروط قضایا، دلالت التزام، اشتراک لفظ و زبان شعری- تخیلی از جمله مواضع ابهام در زبان علم هستند. دلالت التزام، اشتراک لفظ و زبان شعری تخیلی در زبان علم مهجور و متروک اند. ابن سینا در اشارات دو دلیل بر مهجوریت دلالت التزام طرح می‌کند. خواجه طوسی در اساس الاقتباس دلیلی مانند دلیل اول شیخ ارائه می‌دهد. فخر رازی هر دو دلیل را مورد انتقاد قرار می‌دهد و دلیل دیگری را بر اثبات نظریه خود اقامه می‌کند. خواجه طوسی بعد از نقد دلیل فخر رازی، بر اعتبار دلالت التزامی در مواضعی، غیر از حد تام از جمله؛ حد ناقص، رسم ناقص و رسم تام، اقامه دلیل می‌کند. بدین ترتیب فخر رازی سخنگوی نظریه عام مهجوریت یعنی؛ مهجوریت دلالت التزام در علوم و خواجه طوسی قائل به نظریه خاص مهجوریت یعنی؛ مهجوریت دلالت التزام در حد تام است. فرامرزقراملکی ضمن قبول دیدگاه فخر دلیل عمده مهجوریت دلالت التزام را دقّی بودن زبان علم می‌داند. لفظی که معانی متعدد داشته باشد؛ اعم از اینکه مشترک به معنای خاص باشد یا منقول، حقیقت یا مجاز، مهمترین عامل رهزنی و لغزش اندیشه است. ابن سینا و خواجه طوسی و برخی دیگر از منطق دانان به پیروی از آنان، استعمال اشتراک لفظ را به جهت عدم کشف و بیان، فقدان ظهور در دلالت، خطای در صدق و کذب و اشتباه در فهم معنای مقصود مهجور و متروک دانسته اند. با وجود این منطق دانان در مقام عمل در کتب منطقی و فلسفی دچار اشتراک لفظ شده اند. وجود تمثیل، تشبیه، استعاره، محاکات محال، قضایای کاذب و الفاظی که دلالت شان ناقص است یا فاقد دلالت اند، در زبان شعری و تخیلی بیانگر جدایی زبان شعر از زبان علمی است. البته ابن سینا در بیان برخی معارف از زبان شعری تخیلی بهره برده است و رساله های رمزی وی شاهدی بر این سخن است. وی همانند فارابی محاکات را قائم مقام تعلیم می‌داند که سبب ایقاع بهتر امور در نفس می‌گردد. فارابی یکی از روش های فهم امور برای آموزش جمهور را تخییل صورت مثال ها و محاکات آن چیز در ذهن و خیال می‌داند. وی بر نقش معرفت شناختی موسیقی و شعر تصریح نموده است. این دیدگاه، تعارضی با مهجوریت زبان شعری تخیلی در علوم ندارد. چرا که آن مهجوریت، در مقام حصول علم و کشف است و این نقش اخیر، در مقام تعلیم و انتقال و ترویج علوم است.

این مقاله، هفتمین مقاله : از صفحه 64 تا 72 مجله حاضر (نشریه لوکایتا) است.

فخررازی در شرح خود بر اشارات مسئله علم و غایت داشتن قوای طبیعی را مورد اشکال قرار می‏دهد. خواجه نصیر الدین توسی در پاسخ به او دو نکته ذکر می‏کند. اول) غایت مقتضای ذات طبیعت است. دوم) قوای طبیعی شعورٌ مایی دارند. یافته‏های ما در این تحقیق نشان می‏دهد به کار بردن تعبیر شعورٌ ما برای قوای طبیعی در حکمت مشا اختصاص به خواجه نصیر دارد و در آثار ابن‏سینا یافت نمی‏شود. درباره پاسخ‏های این دو فیلسوف به مسئله علم و غایت قوای طبیعی نیز می‏توان گفت ابن‏سینا در مسئله علم و غایت قوای طبیعی سخن واحدی ندارد. او در الهیات شفا، فاعل‏های جسمانی را فاقد ادراک و اراده می‏داند که فعل یکنواخت دارند. اما در نمط هشتم اشارات به وجود شوق و عشق طبیعی یا ارادی برای اشیا جسمانی قائل است. در طبیعیات شفا اگرچه مجموع طبیعت را غایتمند خوانده اما شوق هیولی به صورت را رد می‏کند. در رساله درباره عشق برای هیولی، صورت و اعراض عشق غریزی و فطری ثابت می‏کند. خواجه توسی نیز اگرچه غایتمند بودن مجموعه طبیعت را پذیرفته است اما درباره وجود شعورٌما برای قوای طبیعی توضیحی ارائه نمی‏کند. براساس استنباط ما، آنچه این‏دو فیلسوف به عنوان غایت قوای طبیعی مطرح کرده‏اند به ماینتهی الیه الحرکه شبیه‏تر است تا مابه الحرکه، همچنین می‏توان غایت را به مبادی عالیه قوای طبیعی نسبت داد تا فاعل‏های جسمانی؛ سیر به سوی معشوق حقیقی، از نگاه ابن‏سینا ذاتی همه موجودات ولو بدون علم و اراده است.

یکی از صفات الهی صفت حاضر بودن خدا در جهان است. حضور خدا را به معانی مختلفی می‌توان فهمید. یکی از این معانی حضور قیومی خدا به معنای فاعلیت عام وی نسبت به جهان است. طبق این معنا خدا علت موجده و مبقیة جهان هستی است. ابن‌سینا به علت فاعلی از میان علل اربعه جایگاه ویژه‌ای می‌بخشد و معنای علیت فاعلی را از علیت تحریکی به علیت هستی‌بخش ترقی می‌دهد. او با دو تقریر، که بی‌ارتباط با یک‌دیگر نیستند، به تبیین علیت فاعلی خدا نسبت به جهان اقدام می‌کند. این دو تبیین را می‌توان «وجودبخشی خدا به ماهیات» و «وجوب‌بخشی خدا به ماهیات» نام نهاد. در این مقاله، با مراجعه به آثار ابن‌سینا به روش کتابخانه‌ای و استفاده از روش تحلیلی در مقام نگارش، پس از توضیح این دو تبیین، رابطة آن‌ها نیز توضیح داده شده و نهایتاً با توجه به ساختار طبقاتی مخلوقات از نظر ابن‌سینا نوعی حضور قیومی تشکیکی و دارای مراتب از نظام فلسفی او به دست آمده است.

خدا به عنوان یک وجود برتر و متعالی، همواره یکی از موضوعات مهم برای اذهان بشر بوده است و خرد آدمی که رکنی از ارکان وجودی اوست، هیچ‌گاه از این مهم غافل نبوده است. پژوهش حاضر چگونگی مساله خداشناسی را در دو ساحت عمده توصیف و اثبات وجود آن، از طریق میراث عقلی- فلسفی سه فیلسوف برجسته و تاثیر گزار جهان اسلام، (ابن سینا، سهروردی و ملاصدرا) مورد بررسی و تحلیل قرار می‌دهد. در ساحت تعریف و توصیف، چگونگی تعریف و توصیف خدا و در ساحت اثبات، مساله برهان پذیری و وجود خدا را با روش فلسفی از منظر سه فیلسوف مسلمان، مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. پرداختن به توصیف و اثبات وجود خدا از راه عقل و فلسفه از منظر سه فیلسوف صاحب مکتب (ابن سینا، سهروردی و ملاصدرا) در اوضاع بغرنج اعتقادی، که عده‌ی به جهت تنگ‌نظری و جمود فکری وعدم توجه به مبانی و روش‌های فلسفی در خداشناسی، مواضع متاقض و متضادی را اتخاذ می‌کنند و از جسم انگاری خدا و عدم شناخت آن از طریق براهین عقلی – فلسفی سخن می‌گویند، برای قشر تحصیل کرده، بسیار آموزنده و مفید است از سوی کشیدن حصاری محکم بر گرد باور به وجود خدا از نفوذ شبهات منکرین و معاندین نیز می‌باشد. موضوع با روش کتاب‌خانه‌ی با رویکرد تحلیلی- توصیفی انجام شده است. در مساله تعریف و توصیف خدا، بعد از ذکر دیدگاه‌ها و تحلیل و بررسی آنها، پژوهش‌گر به این نتیجه رسیده است؛ که خدا از راه لوازم عقلی و ذاتی باب برهان، قابل تعریف و توصیف است، نه از راه تعاریف ذاتی باب ایساغوجی( کلیات خمس) که مشتمل بر جنس و فصل و از نوع تعاریف ماهوی و حدی است. در مساله اثبات وجود خدا نیز بعد از تحلیل و بررسی دیدگاه‌ها، به این نتیجه رسیده است، که اثبات وجود خدا برای انسان، امری کاملا معقول و منطقی است و امتناع ذاتی ندارد و می‌توان وجود خدا را از طریق براهین عقلی- فلسفی از نوع برهان شبیه به لمّ یا برهان لمّ بالعرض، اثبات کرد، نه از طریق برهان لمّ بالذات.

ذهن‌شناسی فلسفی یکی از مباحث بسیار مهم در معرفت‌شناسی فلسفی است که می‌توان گفت نسبت به مسائل دیگر این علم تقدم دارد؛ چراکه تا مسئله ذهن و وجود ذهنی و مطابقت ذهن و عین دقیق بیان نشود، در باب ارزش ادراک و علم و معلومات نتیجه‌ای سودمند به دست نمی‌آید و تا زمانی که درباره ارزش معلومات یقین حاصل نشود، بحث از مسائل دیگر فلسفه و حتی دیگر علوم، سودمند و یقین‌آور نخواهد بود. بنابراین بحث درباره ذهن‌شناسی و به تبع آن وجود ذهنی و بررسی نقش معرفتی آن اهمیت ویژه‌ای دارد. نظر ابن‌سینا، فیلسوف بزرگ اسلامی، در باب ذهن‌شناسی می‌تواند ما را از منشأ بسیاری از اختلافات در مسئله ارزش علم و معلومات آگاه گرداند. پژوهش حاضر با بررسی توصیفی ـ تحلیلی نظریه ابن‌سینا و بازخوانی ادله او در اثبات وجود ذهنی و تطبیق آن با وجود عینی قصد دارد به توجیه اختلافات بیرونی حول علم و معلومات از دیدگاه او بپردازد.