جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از صفات الهی صفت حاضر بودن خدا در جهان است. حضور خدا را به معانی مختلفی می‌توان فهمید. یکی از این معانی حضور قیومی خدا به معنای فاعلیت عام وی نسبت به جهان است. طبق این معنا خدا علت موجده و مبقیة جهان هستی است. ابن‌سینا به علت فاعلی از میان علل اربعه جایگاه ویژه‌ای می‌بخشد و معنای علیت فاعلی را از علیت تحریکی به علیت هستی‌بخش ترقی می‌دهد. او با دو تقریر، که بی‌ارتباط با یک‌دیگر نیستند، به تبیین علیت فاعلی خدا نسبت به جهان اقدام می‌کند. این دو تبیین را می‌توان «وجودبخشی خدا به ماهیات» و «وجوب‌بخشی خدا به ماهیات» نام نهاد. در این مقاله، با مراجعه به آثار ابن‌سینا به روش کتابخانه‌ای و استفاده از روش تحلیلی در مقام نگارش، پس از توضیح این دو تبیین، رابطة آن‌ها نیز توضیح داده شده و نهایتاً با توجه به ساختار طبقاتی مخلوقات از نظر ابن‌سینا نوعی حضور قیومی تشکیکی و دارای مراتب از نظام فلسفی او به دست آمده است.

خدا به عنوان یک وجود برتر و متعالی، همواره یکی از موضوعات مهم برای اذهان بشر بوده است و خرد آدمی که رکنی از ارکان وجودی اوست، هیچ‌گاه از این مهم غافل نبوده است. پژوهش حاضر چگونگی مساله خداشناسی را در دو ساحت عمده توصیف و اثبات وجود آن، از طریق میراث عقلی- فلسفی سه فیلسوف برجسته و تاثیر گزار جهان اسلام، (ابن سینا، سهروردی و ملاصدرا) مورد بررسی و تحلیل قرار می‌دهد. در ساحت تعریف و توصیف، چگونگی تعریف و توصیف خدا و در ساحت اثبات، مساله برهان پذیری و وجود خدا را با روش فلسفی از منظر سه فیلسوف مسلمان، مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. پرداختن به توصیف و اثبات وجود خدا از راه عقل و فلسفه از منظر سه فیلسوف صاحب مکتب (ابن سینا، سهروردی و ملاصدرا) در اوضاع بغرنج اعتقادی، که عده‌ی به جهت تنگ‌نظری و جمود فکری وعدم توجه به مبانی و روش‌های فلسفی در خداشناسی، مواضع متاقض و متضادی را اتخاذ می‌کنند و از جسم انگاری خدا و عدم شناخت آن از طریق براهین عقلی – فلسفی سخن می‌گویند، برای قشر تحصیل کرده، بسیار آموزنده و مفید است از سوی کشیدن حصاری محکم بر گرد باور به وجود خدا از نفوذ شبهات منکرین و معاندین نیز می‌باشد. موضوع با روش کتاب‌خانه‌ی با رویکرد تحلیلی- توصیفی انجام شده است. در مساله تعریف و توصیف خدا، بعد از ذکر دیدگاه‌ها و تحلیل و بررسی آنها، پژوهش‌گر به این نتیجه رسیده است؛ که خدا از راه لوازم عقلی و ذاتی باب برهان، قابل تعریف و توصیف است، نه از راه تعاریف ذاتی باب ایساغوجی( کلیات خمس) که مشتمل بر جنس و فصل و از نوع تعاریف ماهوی و حدی است. در مساله اثبات وجود خدا نیز بعد از تحلیل و بررسی دیدگاه‌ها، به این نتیجه رسیده است، که اثبات وجود خدا برای انسان، امری کاملا معقول و منطقی است و امتناع ذاتی ندارد و می‌توان وجود خدا را از طریق براهین عقلی- فلسفی از نوع برهان شبیه به لمّ یا برهان لمّ بالعرض، اثبات کرد، نه از طریق برهان لمّ بالذات.

ذهن‌شناسی فلسفی یکی از مباحث بسیار مهم در معرفت‌شناسی فلسفی است که می‌توان گفت نسبت به مسائل دیگر این علم تقدم دارد؛ چراکه تا مسئله ذهن و وجود ذهنی و مطابقت ذهن و عین دقیق بیان نشود، در باب ارزش ادراک و علم و معلومات نتیجه‌ای سودمند به دست نمی‌آید و تا زمانی که درباره ارزش معلومات یقین حاصل نشود، بحث از مسائل دیگر فلسفه و حتی دیگر علوم، سودمند و یقین‌آور نخواهد بود. بنابراین بحث درباره ذهن‌شناسی و به تبع آن وجود ذهنی و بررسی نقش معرفتی آن اهمیت ویژه‌ای دارد. نظر ابن‌سینا، فیلسوف بزرگ اسلامی، در باب ذهن‌شناسی می‌تواند ما را از منشأ بسیاری از اختلافات در مسئله ارزش علم و معلومات آگاه گرداند. پژوهش حاضر با بررسی توصیفی ـ تحلیلی نظریه ابن‌سینا و بازخوانی ادله او در اثبات وجود ذهنی و تطبیق آن با وجود عینی قصد دارد به توجیه اختلافات بیرونی حول علم و معلومات از دیدگاه او بپردازد.

اصطلاح متافیزیک عشق در فلسفه سینوی بررسی سه محور چیستی، چرایی، و چگونگی عشق در منظومه فکری ابن سینا می‌باشد و حاصل آن نیز نظریه عشق سینوی است. با بررسی آراء ابن سینا درباره عشق علی الخصوص نظرات وی در رساله عشق می‌توان دریافت که ابن سینا دو تعریف را از عشق بیان کرده است (چیستی)، و در فصول هفتگانه رساله عشق اذعان داشته است که عشق جوهری فراگیر در سراسر هستی است و موجودی خالی از این جوهر نیست و بر این اساس، عشق عامل وجودی موجودات می‌باشد (چرایی). از سوی دیگر، ابن سینا ذیل هر فصل چگونگی جریان و سریان و همچنین وابستگی موجودات به عشق را نیز تبیین کرده است (چگونگی). نتیجه فهم و بررسی این سه محور گفته شده در آراء ابن سینا که هدف پژوهش حاضر می‌باشد نظریه عشق سینوی را به دنبال داشته است که جهانبینی ابن سینا در باره عشق را نشان می‌دهد.

بررسی ذات و صفات واجب‌الوجود از اصلی‌ترین بحث‌های الهیات بمعنی الأخص است. به‌ویژه در جهان اسلام به دلیل تصریحات متون دینی و فرهنگ حاکم، فلاسفه بیشترین اهتمام خود را در راستای حل مسائل این موضوع صرف کرده‌اند. نحوه‌ی ارتباط صفات با ذات و با یکدیگر از لحاظ مفهوم و مصداق، یکی از این مسائل است. ابن‌سینا به عنوان یکی از استوانه‌های فلسفه‌ی اسلامی در مبحث اتحاد مفهومی صفات واجب‌الوجود با یکدیگر، نظریه‌ای را طرح کرده که در میان دیگر فلاسفه پذیرفته نشده است. پس از وی ملاصدرا در صدد مخدوش کردن نظریه‌ی ابن‌سینا برآمده است و دیگران نیز به تبعیت از وی، زبان به انتقاد از ابن‌سینا گشوده‌اند. ما در این مقاله سعی در تبیین روشن نظریه‌ی ابن‌سینا داریم تا ملاحظه گردد که آیا انتقاد ملاصدرا بر این نظریه صحیح است یا خیر؟

در تقریر سینوی از برهان امکان و وجوب بر اساس بداهت ثبوت واقعیت، موجود خارجی به حسب ذاتش یا ضروری‌الوجود است یا ضرورتی نسبت به وجود و عدم ندارد و وجودش از ناحیه موجود واجبی تأمین می‌گردد که خارج از سلسله ممکنات است. لایب نیتس امکان را به معنای جواز تردید در قضایای ناظر به واقع دانسته است و راه رهایی از این تردید را قبول واجب‌الوجودی می‌داند که به عالم ضرورت بخشیده باشد. هیوم در اشکال بر برهان امکان و وجوب با نظر به تقریر لایب نیتس بیان می‌کند که اولاً صرف جواز تردید در موجودات خارجی موجب تثبیت واجب‌الوجود نمی‌شود؛ چراکه این تردید درمورد واجب‌الوجود نیز جریان دارد. ثانیاً مفهوم واجب‌الوجود ناسازگار است؛ زیرا ضرورت تنها وصف قضایای تحلیلی واقع می‌شود، نه قضایای ناظر به واقع؛ لذا می‌توان در وجود واجب تردید کرد که این مسئله با واجب بودن آن سازگار نیست. در این مقاله قصد داریم بر اساس روش تحلیلی ـ توصیفی و با تکیه بر اصول و مبانی تقریر سینوی به این اشکالات پاسخ دهیم و بیان نماییم که اولاً امکان به معنای عدم ضرورت ذاتیِ واقعیت خارجی نسبت به وجود و عدم است که می‌توان از آن به وجود واجب منتقل شد؛ بنابراین لایب نیتس امکان احتمالی و امکان ماهوی را با هم خلط کرده است. ثانیاً اسناد وجوب به یک شیء در مقام تصور ذهنی و در مدار حمل اولی مستلزم تحقق خارجی آن نیست تا با جواز تردید در تحقق آن، ناسازگاری داشته باشد.

موضوع این مقاله بررسی تفاوت نحوه علم به صور عقلی با صور حسی و خیالی نزد ابن‌سیناست. طبق آنچه مشهور است، علم به صور علمی نزد ابن‌سینا علمی حضوری و بلا­واسطه است. هدف از این مقاله، تمایز قایل شدن میان علم به صور معقول با علم به صور حسی و خیالی است. از متون ابن‌سینا چنین برداشت می‌شود که میان علم به صور معقول با علم به صور حسی و خیالی تفاوت وجود دارد. علم به صور معقول، علمی بی‌واسطه و حضوری است؛ در حالی که علم به صور حسی و خیالی، علمی باواسطه و حصولی است. چنین تمایزی به مبانی ابن‌سینا در هستی‌شناسی و علم‏النفس باز می‌گردد. ابن‌سینا با باور به اینکه اولاً صور معقول اموری مجردند و درنتیجه امکان علم بی‌واسطه به آنها وجود دارد و ثانیاً حقیقت و واقعیت اشیا را وجود و حیثیت وجودی آنها تشکیل می‌دهد، توانست علم حضوری به صور معقول را به اثبات برساند.

مفسران ارسطو در تبیین مسئله تعقل و تعیین چیستی عقل فعال، راه‌های گوناگونی پیموده‌اند؛ برخی آن را همان فعلیت نفس انسان، برخی دیگر آن را جوهر مجردی با فعلیت تام و برخی دیگر آن را همان خداوند دانسته‌اند. ابن‌سینا قایل است عقل فعال آخرین عقل در سلسله طولی عقول است که علاوه بر نقش وجودشناختی، دارای اثر معرفتی نیز بوده و مفیض صور معقوله بر نفس است. او دلایلی برای نیازمندی نفس به عقل فعال در تعقل ذکر می‌کند که به نظر می‌رسد هر کدام قابل بررسی و نقد هستند؛ اما مهم‏ترین آنها که بر مبنایی ارسطویی یعنی مبحث قوه و فعل بنا شده، نیاز به عامل خارجی در خروج از قوه به فعل است که در دیدگاه او این عامل خارجی، جوهری مجرد و جامع صور عقلیه است. به اعتقاد او اگرچه این جوهر عقلی، آخرین عقل در سلسله طولی عقول است، به سبب ربط طولی این عقول می‌توان فعل تعقل یا افاضه معقولات را منسوب به کل سلسله عقول و حتی خداوند دانست