جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

---

‫در اين پاياننامه براساس دو نسخه خطى موجود در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران و كتابخانه مجلس شوراى اسلامى از تفسير سوره اعلى متعلق به ابنسينا متن تفسير كه به زبان عربى است، بازنويسى و تصحيح شدهاست، سپس به فارسى برگردانده و آنگاه توضيحاتى بر آن افزوده شدهاست. موضوعات مورد بحث عبارتند از : محل نزول سوره، روش ابنسينا در تفسير اين سوره، اثبات خداوند، تقرير نبوت پيامبران و بيان امر معاد.

‫پژوهش حاضر مي‌کوشد ديدگاه‌هاي فيلسوفاني همچون: بوعلي سينا، شيخ اشراق و ملاّصدرا درباره ماهيت عالَم خيال و ويژ‌گي‌هاي آن را با يکديگر مقايسه و مشخّصات اين عالَم در دو قوس صعود و قوس نزول را با استفاده از قواعد فلسفي و قوانين عقلي و عرفاني تجزيه و تحليل کند. نگارنده نخست با تعريف عالَم خيال در لغت و اصطلاح و تقسيمات آن، و نيز تبيين وجوه تمايز بين عالَم خيال در قوس نزول و صعود، سير تاريخي نظريات فلاسفه درباره عالَم خيال را وارسي و ديدگاه‌هاي افلاطون، ارسطو، فلوطين و برخي عارفان و سرانجام، نظريه سه تن از دانشمندان بزرگ اسلامي يعني بوعلي سينا، شيخ شهاب‌الدين سهروردي، معروف به شيخ اشراق و صدرالمتألهّين شيرازي را که به ترتيب داراي مکتب هاي فلسفي مشّا، اِشراق و حکمت متعاليه بوده‌اند نيز در اين باره منعکس کرده است. وي در ادامه از منظري قرآني و روايي به تبيين ماهيت عالَم خيال و ويژگي‌هايش پرداخته و آن را در دو قوس صعودي برزخي معنا کرده است. در بخش ديگري از تحقيق، عالَم خيال منفصل واکاوي و ديدگاه‌هاي ابن سينا، شيخ اشراق و ملاّصدرا و اختلاف نظر آنان در نفي يا اثبات اين عالَم با هم مقايسه مي‌گردد. در همين زمينه نويسنده ادلّه اثبات وجود عالَم خيال در قوس نزول (عالَم خيال منفصل) را با استفاده از قاعده امکان اَشرف و تقرير اين سه فيلسوف از قاعده مزبور براي اثبات آن را بيان، و نحوه اقامه برهان در اين زمينه را ارائه کرده است. در فصل چهارم به اثبات وجود عالَم خيال در قوس صعود (عالَم خيال متّصل) از منظر سه فيلسوف مذکور پرداخته و نوع نگرش آنان در اين زمينه به تصوير کشيده شده است. در همين راستا مجرّد يا مادّي بودن عالَم خيال و ثمرات اثبات تجّرد قوّه خيال بيان گرديده و اثبات عالَم برزخ صعودي و نيز بقاي تمام نفوس پس از مرگ، از ثمرات اثبات تجرّد آن دانسته شده است. نويسنده در جمع‌بندي آراي اين فلاسفه نتيجه مي‌گيرد: ابن سينا و شيخ اشراق به دليل انکار تجرّد قوّه خيال متّصل را منکر شده‌اند؛ از اين رو به عقيده ابن سينا به لِحاظ عقلي، هيچ نَفسي از انسان پس از مرگ همراه بدن او نيست، بلکه آنچه از انسانها باقي مي‌مانَد، چيزي جز ارواح نامتجسّد نيست. به نظر شيخ اِشراق، نفوس انسانها بعد از مرگ اگر در علم و عمل کامل باشند، به عالم عقول متصّل مي‌شوند و در غير اين صورت با قالب‌هاي مثالي که از پيش در عالَم خيال منفصل وجود دارند، همراه خواهند بود. ملاّصدرا به دليل اثبات تجرّد قوّه خيال و حرکت جوهري به عالَم خيال متّصل معتقد است؛ از اين رو به عقيده ايشان تمام نفوس پس از مرگ در برزخ صعودي با بدن جسماني همراه هستند، که اين بدن‌ها از افعال و ملکات نفساني انسان‌ها که در دنيا آن‌ها را کسب کرده‌اند، نشأت گرفته است.

‫در اين پژوهش حقيقت زمان از ديدگاه اين سه فيلسوف در چارچوب مباني و اصول فلسفي آنان بررسي شده است. به اعتقاد نگارنده، پرسش از حقيقت يک چيز، در واقع پرسش از نحوه وجودي آن است و پاسخ به آن، نيازمند يک پژوهش هستي شناختي است. لذا هر سه فيلسوف نيز موضوع زمان را از چشم‌انداز هستي‌شناسي مورد تأمل و تحقيق قرار داده‌اند و به تبعِ اختلاف نظر در مباني هستي‌شناسي، تعريف زمان در انديشه آنان متفاوت شده است. نويسنده نيز اين واقعيت را در فرايند تحقيق رعايت کرده و طي سه فصل، ابتدا اصول و مباني فلسفي هر فيلسوف را در باره وجود، علت، جوهر، قوه و فعل، و حرکت مطرح کرده، سپس به تبيين مفهوم زمان از ديدگاه آنان پرداخته است. وي زمان را بر اساس سه اصل مهم بالقوه‌گي، فعليت و حرکت تحليل مي‌کند؛ به اين معنا که موجودات مادي موجوداتي هستند که هم جهت بالقوه‌گي را دارند و هم جهت فعليت را و حرکت نيز خروج تدريجي از بالقوه‌گي به فعليت است. بنابراين، حرکت در هسته مرکزي تحليل زمان قرار دارد. ابن سينا حرکت را از سنخ مسائل فيزيکي مي‌داند و ابوالبرکات دو بعد فيزيکي و متافيزيکي براي آن قائل است. ملاصدرا نيز حرکت را در تراز مسائل متافيزيکي، ذيل بحث قوه و فعل بررسي مي‌کند که از عوارض وجود «بما هو وجود» است. در اين ديدگاه، حرکت، کمال اولِ امرِ بالقوه از حيث بالقوه‌گي آن است و داراي نسبت‌هاي تجددي است و کمالات موجود متحرک را در فرايند تکامل حفظ مي‌کند. حرکت از نگاه ابن سينا علت، مقوم و محل زمان است و زمان به حرکت، تعين و تشخص مي‌بخشد. به نظر ابن سينا زمان، بالذات غيرقار و حرکت، بالعرض متجدد است. اما ملاصدرا معتقد است آنچه بالذات است، جوهر طبيعت است که داراي دو حيثيت ثبات و تجدد است. ابوالبرکات شايستگي زمان را به اندازه وجود مي‌داند، نه به اندازه حرکت. وي معتقد است: هر کس قائل به حدوث زمان شود، در واقع قائل به حدوث وجود شده است. او از ابعاد تاريخي بحث غافل نبوده و در مقدمه خود، موضوع زمان را در انديشه فلسفي ايران باستان، يونان باستان و تفکر اسلامي، اعم از کلام، فلسفه و عرفان مورد مطالعه قرار داده است.

چکیده یکی از مباحث مهمّ در بین مسائل نفس‌شناسی حکمت سینوی و حکمت متعالیه، مسئله قوای ادراکی نفس می‌باشد. قوه واهمه به عنوان یکی از این قوای ادراکی می‌تواند از دو حیث هستی-شناختی و معرفت‌شناختی مورد تحقیق و تحلیل عقلی قرار گیرد. ابن‌سینا و ملاصدرا به رغم داشتن نقاط مشترک، در برخی از ابعاد هستی‌ شناختی و معرفت ‌شناختی این قوه با یکدیگر تفاوت اساسی دارند. این اختلاف گاهی ناشی از سه منشأ یعنی؛ نفس، سایر قوای ادراکی و ادراک وهمی بوده و این سه نقش موثری در تعیین جایگاه و هویت وجودی قوه واهمه نزد هر یک از این دو فیلسوف خواهند داشت. در بررسی‌های به عمل آمده در آموزه‌های فلسفی این دو حکیم توانا بدست می‌آید که در نظام فلسفی حکمت سینوی و صدرایی هیچ‌گاه حقیقت و واقعیت قوه واهمه به عنوان یکی از مبادی ثانویه افعال و ادراکات نفسانی مورد انکار قرار نگرفته است بلکه این قوه در هر یک از این دو نظام فلسفی جایگاه و هویت خاص و متفاوتی یافته است. اصول، مبانی و برخی نظریات و آموزه‌های فلسفی حکمت متعالیه از قبیل نظریه تجرد کلیه قوای ادراکی، اتحاد نفس و قوا و اتحاد علم، عالم و معلوم بر آراء هستی شناختی و معرفت شناختی ملاصدرا درباره قوه واهمه تاثیر گذاشته و موجب اختلاف نظر او با ابن سینا در حوزه هویت و رابطه وجودی با نفس، ادراک وهمی و سایر قوای ادراکی به ویژه قوه عاقله گشته است. همچنین بررسی تطبیقی ابعاد مختلف معرفت شناختی قوه واهمه نشان می‌دهد که بین این دو حکیم در این حوزه اشتراکات زیادی وجود داشته و صرفاً در ماهیت و هویت وجودی موهوم و ادراک وهمی با یکدیگر اختلاف نظر دارند.

این مقاله بر این اعتقاد است که اساساً شعر می‌تواند مقوله‌ای فلسفی باشد. ادبیات و به‌طور خاص شعر، نوعی نگرش به هستی است و ادبیاتی که پشتوانۀ فلسفی دارد، به‌صورتی هنرمندانه از نگرش شخص به هستی، زندگی، رنج، مرگ و معنای زندگی سخن می‌گوید. براساس مطالعۀ اشعار ابن‌سینا که در این مقاله انجام شده است، می‌توان گفت که ابن‌سینا هرگز فارغ از دغدغه‌ها و دلواپسی‌های غایی با خاستگاه اگزیستانسیالیستی نبوده است. آزادی اراده، تنهایی، مرگ و پوچی چهار مسئلۀ اساسی این مطالعه هستند. این مقاله به‌منظور رسیدن به قضاوتی دقیق‌تر در مواجهۀ ابن‌سینا با هستی و همچنین، پاسخ به معناداری یا بی‌معنایی زندگی، به بررسی اشعار وی پرداخته است.

در این تحقیق با ابتنا بر آراء افلوطین و ابن‌سینا درباره عشق در انسان، تلازم عشق و معرفت در آراء ایشان بر اساس تفاوت¬ها و شباهت¬ها بررسی و تطبیق داده¬می‌شوند. در بحث تلازم عشق و معرفت تأثیر عشق برای شوق به معرفت برای نیل خیر و زیبایی، نائل¬شدن به ملکات اخلاقی و اتحاد با صورت¬های کلی و خداوند مدّنظر است. مهمترین مسئله تحقیق، آزمون این فرضیه بود که آیا ابن‌سینا در مبانی و نتایج تلازم عشق و معرفت در انسان تحت¬تأثیر مبانی فلسفی افلوطین ضمن این مباحث بوده¬است؟ این مقاله با اتکاء به روش تحلیلی-توصیفی در نهایت به این نتیجه می‌رسد که در نگرش معرفت¬شناسانه‌ای که از آراء افلوطین درباره عشق دریافت¬می‌شود، عشق برخلاف راه دانش، مسیر نائل¬شدن و اتحاد با احد است. عشق قادر است به چیزی که حد و اندازه ندارد و دارای هیچ صورتی نیست، نائل¬شود. اما این نگرش نزد ابن‌سینا امری وجودی است زیرا کمال نفوس بشری همان تشبه به ذات خیر مطلق و صدور افعال متعادل و متوازن از قبیل فضایل بشری و تحریک نفوس ملکی نسبت به جواهر علوی است که به سبب تشبه به خیر مطلق هستند و غایت این تشبه تقربی است که به¬واسطه فیضان کمال و فضیلت از خیر مطلق است. ابن‌سینا در پرتو اثرپذیری از سرمایه‌‌های غنی دینی، از افلوطین هم اثرپذیرفته و جریان تفکر اسلامی را به سوی اشراق و عرفان سوق¬داده¬است. کلیدواژه‌ها: عشق، معرفت، انسان، ابن‌سینا، افلوطین، اتحاد.