جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اگرچه ابن­سینا در حوزه­ هستی­شناسی، اسیر اعتقادات رایج دینی نمی­شود و تفسیر خاص خویش را از نظام هستی ارائه می­دهد، تا آنجا که مورد تکفیر اهل شریعت قرار می­گیرد، اما در حوزه­ فلسفه­ سیاسی بسیار متأثر از مبانی شرعی است؛ به‌نحوی‌که در «نظریه­ حکومت» خویش، بین مبانی شرعی و مبانی هستی­شناختی خود ارتباط ایجاد می­کند. از نگاه او حاکم حقیقی، نبی است و بعد از او خلیفه‌ای که با نص نبی یا اجماع تابعان مشخص می‌شود، حق حکومت دارد. او با نگاهی فقیهانه، قیام­کنندگان علیه حاکم صالح و حتی ساکتان و بی­تفاوتان به آنان را به مرگ محکوم می­کند و مبارزه­ با آنان را از اعمال مقرّب به درگاه حق­تعالی برمی­شمارد. از نگاه ابن‌سینا، کسی که عقل اصیل دارد و نیز آگاه‌ترین مردم به شریعت است، شایستگی لازم را برای حکومت داراست

چکیده یکی از مباحث وجود‌شناختی در فلسفۀ اخلاق، ساختار گزارۀ اخلاقی است؛ به این معنا که آیا مدلول قضیه‌‌ای مثل «راست‌گویی خوب است» اخبار است یا انشا؟ آیا انسان خوب‌بودنِ راست‌گویی را کشف می‌کند یا خوب‌بودن را برای راست‌گویی جعل می‌کند؟ نوشتار حاضر با بررسی آثار ابن‌سینا به روش توصیفی‌تحلیلی درمی‌یابد که برخی مبانی او همچون مبدئیت شریعت الهی برای اخلاق و مشهوربودن قضایای اخلاقی، با دیدگاه جعل قضایای اخلاقی سازگار است. ولی دیگر اظهاراتش، ازقبیل قراردادن اخلاق ذیل مباحث فلسفه و برهان‌پذیری گزاره‌های اخلاقی، غیرواقعی و ناشناختی‌بودن گزاره‌های اخلاقی را نفی می‌کند. از مجموع دیدگاه‌های شیخ‌الرئیس به این نتیجه می‌رسیم که دلایل واقعی‌بودن اخلاق قوی‌تر است و ابن‌‌سینا معتقد به اخباری‌بودن گزاره‌های اخلاقی است.

در دو سنت فلسفی شرق اسلامی و غرب لاتینی، فیلسوفان برای تبیین جزئیات همواره در جستجویی مدام بوده‌اند؛ به عبارت دیگر، چیست آن‌چه که یک شیء را همان شیء، و نه چیزی دیگر، می‌گرداند؟ تمایز دو فرد از یک نوع به چیست؟ ما، به عنوان فاعل‌های شناسا، چگونه دو شیء جزئی را از هم تمییز می‌دهیم؟ آیا «تمایز» با «تشخّص» تفاوت دارد؟ در سنت اسلامی، شاهد جریانی در تبیین جزئیات هستیم که در پی گریز از ذهن‌گرایی مشائی و حرکت به جانب عین و حاقّ اشیاء عینی می‌باشد. سرچشمه‌های این رویکرد، اگرچه در نزد شارحان نوافلاطونی قابل مشاهده است، لیکن نخستین بارقه‌های ملموس آن نزد ابن‌سینا، و سپس به شکلی کاملا روشن نزد سهروردی قابل مشاده است. سهروردی آغازگر راهی است که تأثیر بارز آن در آثار میرداماد مشهود است. در انتهای این بررسی، به ملاصدرا پرداخته می‌شود که به شکلی قابل تأمل، سخنان میرداماد استاد خویش را در باب تشخّص بازگو می‌کند. در این تحقیق، که از ریشه‌شناسی واژه «شخص» در یونان باستان آغاز و به سخنان ملاصدرا در دوره صفویه ختم می‌شود، به دنبال آن هستیم تا نشان دهیم که نوعی آگاهی نسبت به ناکارآمدی نظام مشائی در فهم و تبیین جزئیات در حال شکل‌گیری بوده است، که دست آخر، تنها راه شناختِ آن‌ها را رجوع به عالم عینی و خود جزئیات می‌داند.

نوشتار پیش روی، در صدد تبیین کیفیت علم الهی به مخلوقات است، که مورد اختلاف عالمان اسلام اعم از متکلمان و فلاسفه است. و در این راستا به تبیین نظریه مشاء به ویژه ابن سینا در این باره، و سپس اشکالاتی که از سوی محقق طوسی بر آن وارد شده است، می‌پردازد، و در ادامه با بیان پاسخ‌های محقق لاهیجی به محقق طوسی در دفاع از ابن سینا با رویکردی انتقادی پاسخ‌های محقق لاهیجی را ارزیابی می‌کند، و اثبات می‌کند که لازمه نظریه ابن سینا در کیفیت علم به مخلوقات، خالی شدن ذات الهی از علم تفصیلی به مخلوقات، اتصاف ذات الهی به صفات زائد حقیقی، و نیز اتصاف ذات به قبول انفعالی و پذیرش از غیر می‌شود، که خود ابن سینا و محقق لاهیجی نیز آن را امری محال می‌دانند. پوشیده نیست که نوشتار حاضر در صدد بیان پاسخ‌های بنایی است؛ وگرنه مبنای ابن سینا و پیرو او محقق لاهیجی و نیز مبنای محقق طوسی مورد اشکال است، که در لابلای نقد و بررسی‌ها، به پاسخ‌های مبنایی نیز اشاراتی شده است.

وجود شرور در عالم خلقت، معمايی است كه آغاز طرح آن به نخـستين روزهـای حيـات انـسان در كره خاكی زمين بازمی گردد؛ بنابراين در تمام اديان و مكتب هـای فلـسفی بـه طر يقـی مطـرح شـده است وهر يك براساس جهان بينی خاص خود در صدد پاسخ برآمده اند. حكيمان الاهی نيز از يونان گرفته تا اسلام، هريك با نگاهی خاص و از زاويه ای جديد، اين موضـوع را مـورد تحليـل و تـدقيق قرار داده اند. نكته مهم دراين بحث، بالندگی آن پس از ورود به عالم اسلام است. حكيمان مـسلمان به ويژه ابن سينا، سهروردی و ميرداماد سهم عظيمی دراين پويش فلسفی داشته اند. در نوشتار حاضر با ذكر عبارت های هر يك از حكيمان، ابتكارهای حكيمان الاهی در پاسخ به اين شبهه و برای دريافت حقيقت هستی ترسيم می شود. از ابتكارهای ابن سينا در تحليل عقلانی خير و شر گرفته تا بيان قاعده تضاد در حكمت الاهی و بيان فلسفه خلقت عالم ناسـوت بـه وسـيله شيخ اشراق و تحليلهـای دقيـق ميردامـاد در چگـونگی دخـول شـرور در عـالم قـضای الاهـی از فرازهای مهم بحث در مقاله حاضراست.

تناسخ، تعلق روح بعد از تلاشی بدن به بدن دیگری است که متناسب با آن باشد. ابن سینا دو برهان در ابطال تناسخ اقامه می‌نماید که طبق برهان نخست، لازمه تناسخ اجتماع دو نفس در یک بدن و طبق برهان دوم لازمه تناسخ فاصله زمانی یافتن میان قطع تعلق از بدن اول و تعلق به بدن دوم است. انتقادات رازی به برهان اول ناشی از خلط و مغالطه در این موارد است: وحدت نوعی نفوس انسانی، بطلان اراده جزافی، نیازمندی نفس به بدن در انجام افعال، قابلیت وجودی و نه ماهوی بدن نسبت به نفس و اولویت نداشتن نفس تناسخی نسبت به نفس حادث در تعلق به بدن. اشکالات رازی به برهان دوم ناشی از عدم تدبر در این موارد است: قاعده «لا معطل فی الوجود»، تعلق یافتن نفوس جزئی به بدن افلاک، نیاز نداشتن نفس به بدن در صورت به فعلیت رسیدن و مساوی نبودن نفوسی که می‌میرند با نفوسی که تولد می‌یابند.

از آنجا که دستیابی به اندیشه های منطقی یک متفکّر و سیر تطوّرات فکری وی در گروِ بررسی تمامی آثار وی است لذا تصحیح، انتشار، نقد و بررسی صحّت تمامی آثار متفکری چون ابن سینا به?عنوان بزرگترین و تاثیرگذارترین منطق دان جهان اسلام امری ضروری است. در میان آثار منسوب به ابن سینا رساله?ای با نام "عیون الحکمه " ، متفاوت با "عیون الحکمه " معروف وی که فخررازی بر آن شرح نوشته وجود دارد که تنها در باب منطق و به سبک منطق دو بخشی نگاشته شده است. این پژوهش با استفاده از سه نسخه موجود در کتابخانه ملک ، کتابخانه مجلس، کتابخانه آستان قدس رضوی و همچنین نسخه ای ناقص (در حدود یک سوم رساله) از کتاب مقالات فلسفیه لمشاهیر المسلمین و النصاری ، به تصحیح این رساله پرداخته است. روش تصحیح ، بصورت اجتهادی است که پس از تصحیح اولیه، متن بر اساس مرجع قراردادن نسخه اقدم و اصحّ، با استفاده از دیگر نسخ بازخوانی شده است. در تحلیل این رساله، موارد فراوانی دیده می شود که می?توان بواسطه آنها صحّت انتساب این رساله به شیخ را مورد انکار قرار داد. مجازی انگاری دلالت تضمّن و التزام، موصوف و صفت خواندن موضوع و محمول، تعریف قضیّه بصورت «قولٌ محتملٌ للتّصدیق و التّکذیب»، استفاده مکرّر از واژه عرفیّه و مشروطه (که بنابر نقل خواجه طوسی توسط فخر رازی وضع شده است)، تقسیم قضایای موجّهه با در نظرگرفتن جهت امکان خاص بعنوان کیفیتِ بالقوّه نسبتِ میان موضوع و محمول، تقسیم قضایای موجّهه مرکّبه بر دو قسم تک سلبی و دو سلبی و همچنین بررسی شکل چهارم قیاس اقترانی و مختلطات آن از جمله این موارد است . هرچند تقسیم قضیّه به شیوه ی آثار قبل از قرن هفتم است و قضیّه طبیعیّه در آن لحاظ نشده، امّا اخذ قید «من حیث هو جزؤه» در تعریف دلالت تضمّن زمان نگارش رساله را در حدود قرن هفتم تایید میکند. درباره نویسنده این رساله، یکی از نویسندگان کتاب مقالات مدعی گشته این اثر متعلّق به ابن عسال است اما با تحقیقی که در دایره المعارف ها صورت گرفت چنین اثری به این نویسنده منسوب نیست.

علم پیشین الهی از مسائل مهم و دشوار فلسفی است که یافتن پاسخ مناسبی برای آن می تواند تأثیر به سزایی درحلّ مسائلی مانند : جبر و اختیار، علّت خلقت موجودات و... که مبتنی برعلم پیشین الهی هستند داشته باشد. به این مسأله ازجهات گوناگونی پرداخته شده ومتفکرین مسلمان وغیر مسلمان، ازطرق مختلف آن را تبیین کرده اند؛ امّا آنچه که این نوشتار عهده دار است، بررسی دیدگاه شیخ الرئیس ابن سینا و صدرالمتألهین شیرازی درمورد علم پیشین الهی، ازطریق بررسی شرایط تحقّق علم در نگاه این دو اندیشمند و نشان دادن سازگاری یا عدم سازگاری شرایط مذکور با نظر ایشان درباب علم پیشین الهی است. دیدگاه صدرالمتألهین در علم پیشین الهی، اجمال و بساطت این علم، در عین کشف تفصیلی است، وبرای تحقّق مطلق علم اعمّ از حضوری وحصولی وهمچنین برای تحقّق هر یک از دوعلم حضوری وحصولی، شرایطی مانند : تجرّد، تمییز، علم مدرِک به ذاتش، غیبت، صورت خارجی داشتن معلوم، ماهیت داشتن معلوم، وجود ذهن وخارج و... رابیان نموده و درعلم حصولی علاوه بر شرایط عمومی تحقّق این علم، شرایطی را برای تحقّق هریک از علوم حسّی، خیالی، وهمی وعقلی مانند: قدرت مدرِک بر صدور معلوم، غیبت محسوس، کم شدن ارتباط نفس بابدن و ... را ذکر کرده اند که برخی از آنها مورد پذیرش وبرخی مردود است. ابن سینا نیز مانند ملّا صدرا، برای تحقّق مطلق علم – اعمّ ازحضوری وحصولی وهمچنین برای تحقّق هریک از دو علم حضوری و حصولی، شرایطی مانند : تجرّد، تمییز، علم مدرِک به ذاتش، استقلال مدرِک، وجود خارج وذهن، ماهیت داشتن معلوم و ... را بیان نموده، و در علم حصولی علاوه بر شرایط عمومی تحقّق این علم، شرایطی را برای تحقّق هریک از علوم حسّی، خیالی، وهمی وعقلی مانند : وجود حسّ مشترک، وجود آلات وحواسّ، وجود عقل، وجود عقل فعّال و ... را ذکر کرده اند که برخی از آنها مورد پذیرش وبرخی مردود است؛ امّا درمورد علم پیشین الهی، نسبتی که به ایشان داده شده که علم الهی درنظرگاه او، علمی حصولی و از طریق صور است، صحیح نیست وبه نظر می رسد که دیدگاه ایشان، همان دیدگاه شیخ اشراق ومتأخرین از فلاسفه مبنی بر اجمالی بودن علم پیشین الهی می باشد.