جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شناخت اراده از جهات مختلف مهم و بلکه ضروری است؛ از جمله اینکه اراده‌شناسی بخشی از انسان‌شناسی است و می‌تواند در جهت تحول علوم انسانی موجود و تولید علوم انسانی اسلامی مؤثر باشد. در این مقاله، دیدگاه‌های صدرالمتألهین و علامه مصباح یزدی به همراه برخی مبانی تبیین و مقایسه شده‌اند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد، این دو دیدگاه با اینکه شباهت بسیاری به یکدیگر دارند، با پیامدهای مختلفی در علوم انسانی همراه هستند. صدرالمتألهین اراده را از صفات وجود بماهو وجود می‌داند و برای آن مفهومی مشکک به تشکیک عامی و حقیقتی مشکک به تشکیک خاص قائل است. بر این ‌اساس، وی برای همۀ موجودات مجرد و مادی، اراده قائل است، همۀ اراده‌ها را به لحاظ حقیقت واحد و از نظر مرتبه و تعین متعدد می‌شمارد و ارادۀ هر موجود متعینی را جلوه و نشانه‌ای از ارادۀ حق‌سبحانه به لحاظ مرتبۀ آن موجود تلقی می‌کند، اما علامه مصباح اراده را در همۀ موجودات ساری ندانسته و آن را از صفات وجودهای مجرد می‌داند. از سوی دیگر، ایشان حتی وحدت مفهوم اراده در موجودات مجرد را هم نمی‌پذیرد و برای اراده سه مفهوم عام، خاص و اخص مطرح می‌کند که تنها یکی از آن‌ها میان خداوند و مخلوقات مشترک است. همچنین وی متناسب با دیدگاه خود در زمینۀ تشکیک طولی و عرضی، نوعی ارتباط تشکیکی میان ارادۀ خداوند و اراده‌های مخلوقات و نوعی تباین بین اراده‌های مخلوقات هم‌عرض معتقد است.

در کنار عواملي همچون هواي نفس و شيطان، گرايش به دنياي مذموم يکي از عوامل سقوط انسان محسوب مي‌شود. ازاين‌رو بايد دنياي مذموم و آثار آن را شناخت و براي فاصله گرفتن از آن کوشيد. شناخت دنياي مذموم، آثار و مفاسد گرايش به آن و نيز راهکارهاي دوري از آن با تأکيد بر ديدگاه‌آيت‌الله ‌مصباح‌ يزدي، مسئله مقاله حاضر به‌شمار مي‌رود. نتايج اين تحقيق که با استفاده از روش توصيفي ‌ـ تحليلي صورت گرفته، حاکي از آن است که گرايش به دنياي‌ مذموم مي‌تواند منشأ گناهان و انحرافات، محروم‌شدن از معنويات، کفر، ترس و سختي هنگام مرگ گردد. ازاين‌رو براي دوري از دنياي‌ مذموم در حوزه ‌بينشي، بايد عبرت‌آموزي و درک حقيقت ‌دنيا و اصالت ‌ندادن به‌ آن را تقويت کرد؛ در حوزه‌ گرايشي با بهره‌گيري از الگوهاي معنوي مي‌توان کشش به ‌سوي ‌دنيا را کاهش‌ داد؛ و در حوزه ‌رفتاري، همنشيني با انسان‌هاي زاهد، تلاوت‌ قرآن، توسل به معصومان(ع) و عمل به‌ ضد مي‌توان روحيه دنياگرايي را مهار کند.

در ديدگاه آيت‌‌الله مصباح يزدي تنها راه رسيدن به سعادت، ايمان و رکن اصلي آن «توکل» بر خداوند متعال است. «توکل» يعني: انسان با ايمان و باور کامل، همه امور را به خداوند واگذارد و او را تكيه‌گاهى مطمئن براى خود قرار دهد. در اين صورت خداوند نيز او را کفايت مي‌کند. توکل فعلي اختياري است که به يکباره و ناگهاني حاصل نمي‌شود، بلکه ملازم با نوع بينش، گرايش و کنش انساني است. کسب و تقويت بينش و معرفت صحيح اولين گام در رسيدن به توکل است؛ زيرا با بررسي عوامل و موانع توکل در بعد بينشي، مي‌توان با چشمي باز و به درستي در مسير توکل قدم گذاشت. اما سؤال آن است که کدام عوامل بينشي به تقويت توکل مي‌انجامد؟ و چه موانعي از ايجاد و تقويت آن جلوگيري مي‌کند؟ پژوهش حاضر با هدف بررسي عوامل و موانع بينشي توکل در اخلاقي اسلامي با تأکيد بر ديدگاه آيت‌‌الله مصباح يزدي، پس از تفحص، جمع‌بندى، طبقه‌بندى و ويرايش اطلاعات با روش توصيفى ‌ـ تبييني انجام شده است. نتايج تحقيق حاکي از آن است که براي توکل بايد معتقد به توحيد بود و علاوه بر اعتقاد، بايد به آن باورها ايمان داشت، و بايد فهمي درست از خود و رابطه خود با خداوند پيدا کرد و از آن معارف غافل نبود و به اين رابطه بيّن توجه داشت. همچنين دانستن نحوه تأثيرگذاري خداوند در عالم و آثار و نتايج توکل نيز تأثير بسزايي در کسب اين فضيلت دارد. از سوي ديگر، فقدان بينش توحيدي، غفلت، عدم درک صحيح از انسان و اعتقاد به وساطت غيرخدا در امور، از موانع بينشي توکل محسوب مي‌شوند.

رابطه میان علم و دین از دغدغه های مهم اندیشمندان در قرون اخیر بوده است. طرح این مسأله به صورت جدی در مغرب زمین از رنسانس آغاز شد و دامنه آن به همه کشورهای جهان؛ از جمله کشورهای اسلامی رسید. آیه الله مصباح به عنوان فیلسوف و اندیشمند اسلامی، مبتنی بر مبانی خویش؛ از جمله: مبناگروی فلسفی همراه با نسبیت معقول، مقبولیت پارادایم به معنای مبنای اندیشه، پذیرش تجربه به معنای وحی و الهام توسط افراد معصوم، پذیرش انحصار در حقانیت به همراه پلورالیسم رستگاری و پلورالیسم رفتاری، پذیرش قواعد عمومی محاوره و تفاهم و پیش زمینه های بایسته و حکمت متعالیه، دیدگاه تعاضد را برمی گزیند. باربور نیز به عنوان فیلسوف و فیزیکدان مغرب زمین، مبتنی بر مبانی خویش؛ از جمله: توازی های روش شناختی علم و دین، رئالیسم انتقادی، مقبولیت پاردایم به معنای چارچوب ذهنی، تجربه دینی، پلورالیسم دینی، هرمنوتیک فلسفی و فلسفه پویشی، دیدگاه تلفیق را انتخاب می کند. آیه الله مصباح به تفکیک سطوح معرفت از لحاظ ارزش‌شناختی آن و پذیرش چندلایه ای بودن معرفت و ضرورت مواجهه نظام‌مند در تحلیل پدیده‌ها رهنمون می گردد، اما باربور در دامن نسبیت و شکاکیت گرفتار می آید.

بنابر آیات و روایات سعادت حقیقی و پایدار در گرو ایمان است و از مهم ترین معیارهای سنجش ایمان، مقدار توکل(کمی و کیفی) بر خداوند متعال است. بنا به اهمیت موضوع برای درک بهتر فضیلت توکل، با رجوع به منابع کتابخانه ای با روش توصیفی و تحلیلی در صدد بررسی عوامل و موانع آن در ابعاد بینشی، کنشی و گرایشی و نیز آثار و نتایج آن با تأکید بر دیدگاه علامه مصباح یزدی(ره)برآمده ایم. نتایج تحقیق حاکی از آن است که توکل وکیل گرفتن خداوند متعال برای انجام کارها و اعتماد و تکیه بر اوست که أمری اختیاری است و به یکباره و ناگهانی حاصل نمی شود، بلکه ملازم با نوع بینش، گرایش و کنش انسانی است که منجر به بروز آثار روحی و رفتاری می گردد. از آن جا که در میان عوامل بینشی، گرایشی و کنشی از جهت تأثیر در رفتار نوعی ترتیب وجود دارد، در ابتدا باید به بررسی مبادی شناختی توکل پرداخته و معارفی را کسب و باور نمود و بدان معارف نیز توجه داشت، لذا فقدان آگاهی و یا کسب بینش باطل مانعی اساسی برای کسب توکل خواهد بود. توکل در بعد گرایشی همانند دیگر اعمال و رفتار اختیاری است که علاوه بر درک، از میل و انگیزه سرچشمه مى‌گیرد و اگر میل و گرایش نسبت به انجام آن نداشته باشیم هرگز بدان مبادرت نخواهیم کرد. البته به جهت آن که ملکات نفسانی با تکرار عمل حاصل می شود باید گفت: حصول توکل نیاز به تکرار برخی عوامل و ترک برخی موانع رفتاری دارد. همچنین توکل و عدم توکل بر خداوند آثار و نتایج ظاهری و باطنی در کلیه شؤون فردی و اجتماعی انسان دارد که از مهم ترین آثار توکل جلب منفعت، نجات از هر بدی و محفوظ بودن از هر دشمنی است.

انسان موجودی کمال طلب است و به کمال گرایش دارد. در میان اندیشمندان اسلامی‎ در مورد اصل کمال نهایی شکی نیست اما در مورد مصداق کمال نهایی انسان، اختلاف نظر وجود دارد. ما در این پایان نامه کمال نهایی انسان را از دیدگاه علامه مصباح یزدی مورد بررسی قرار دادیم؛ زیرا ایشان یکی از بزرگترین اندیشمندان و فیلسوفان اسلامی ‎معاصر هستند نگاهی جامع، عمیق، عقلی و نقلی دارند. ایشان کمال نهایی انسان را رسیدن به قرب الی الله می دانند. از آنجاکه دنیا با محدودیت‌هایی که دارد ظرفیت ظهور کمال نهایی انسان را ندارد، کمال نهایی انسان در جهان آخرت و در جوار رحمت اللهی تحقق می‎یابد؛ به شرطی که انسان در این جهان در مسیرکمال خود حرکت کرده باشد. انسان اولا حقیقت خود را که روح اوست بشناسد و ثانیا کمالات روحی خود را پرورش دهد؛ زیرا تا انسان خود را نشناسد خدای خود را هم نخواهد شناخت. ازآنجاکه خداوند تنها مبداء و مقصد همه کمالات است؛ هرکس به میزان توانش به این منبع نامتناهی نزدیک تر شود، از کمالات بیشتری بهره مند خواهد شد. انسان مرکب از جسم و روح است. انسانیت انسان به روح اوست؛ بدن انسان، ابزاری در خدمت روح اوست. پس انسان باید کمالات روحی خود را پرورش دهد که آن بدون معرفه الله امکان ندارد. از دیدگاه علامه مصباح یزدی کمال نهایی انسان همان کمال حقیقی است که مصداق ان، قرب الی الله است. انسان باید راه دستیابی به ان را بشناسد تا در مسیرآن حرکت نماید و هم موانع آ ن را بشناسد تا از آن دوری نماید. بهترین راه دست یابی انسان به کمال نهایی خود، خلوص نیت، ایمان به خدا، عمل صالح، عبودیت و بندگی خداوند است. همچنین بزرگ ترین ما نع رسیدن انسان به قرب الی الله «هوای نفس» و «متابعت از وسوسه‌های شیطان» است.

موضوع این نوشتار، بررسی نسبت توحید باوری با مشارکت سیاسی از منظر مقام معظّم رهبری و آیت اللّه مصباح یزدی می‌باشد. از آنجایی که این دو اندیشمند اسلامی، از برجسته‌ترین اندیشمندان در حوزه‌ی سیاست هستند، این تحقیق را بسیار با اهمیت نشان خواهد داد که نظر ایشان در باب مشروعیت حکومت و نقش مردم و احزاب سیاسی در باب حکومت اسلامی روشن شود. چرا که برخی قائل به اختلاف نظر این دو اندیشمند در این مسأله هستند. وقتی نقش مردم در باب حکومت روشن شد مردم و احزاب سیاسی، بهتر می‌توانند در این امر، نقش‌آفرینی کنند و این موجب می‌شود که جامعه اسلامی یک حرکت رو به جلو را طی کند که در نهایت سعادت دنیا و آخرت انسان‌ها را رقم بزند. در برخی از آثار از قبیل درآمدی بر فلسفه سیاسی مقام معظّم رهبری نوشته علی اکبر سیلانی، و منظومه‌ی فکری آیت الله خامنه‌ای نوشته عبدالحسین خسروپناه و جمعی از پژوهشگران، به برخی از سخنان مقام معظّم رهبری در باب این تحقیق اشاره شده است. و همچنین در برخی از آثار از قبیل نظریه سیاسی اسلام، و حقوق و سیاست در قرآن، هر کدام نوشته محمد تقی مصباح، به برخی از مطالبی که در این تحقیق آوردیم، اشاره شده است. ما در این پژوهش، برای مقایسه‌ی نظریه‌ی این دو اندیشمند اسلامی، به آثار نوشتاری و گفتاری ایشان مراجعه کردیم و روش تحلیلی – توصیفی را در این باب پیمودیم. ابزار ما در این تحقیق، منابع کتابخانه‌ای از جمله کتب، سایت، مقالات و نرم‌افزارهای مرتبط بوده است. ما در این پژوهش به این نتیجه رسیدیم که مقام معظّم رهبری و آیت اللّه مصباح یزدی معتقد به توحید و آن را پایه تمامی مسائل اجتماعی از جمله مسائل سیاسی جامعه اسلامی قلمداد کرده‌اند. هر دو اندیشمند مشروعیت جامعه اسلامی را از آنِ خداوند متعال دانسته و رأی و خواست مردم را موجب تحقّق جامعه اسلامی می-دانند. ایشان در باب تعیین نوع حکومت و ساختار آن، تعیین حاکم و کارگزاران، تعیین قانون‌گذار، مجری قانون و نظارت بر قانون برای مردم و احزاب سیاسی نقش قائل هستند. این نقش فقط به صورت تحقّق‌دهی بروز و ظهور خواهد کرد. از بیانات ایشان به این نتیجه رسیدیم که آنجایی که مردم را دخیل در مشروعیت نظام دانسته‌اند، منظور مشروعیت جامعه‌شناختی بوده است نه اینکه منظور مشروعیت فلسفی باشد.

سبک زندگی به‌ عنوان مجموعه درهم‌ تنیده‌ای از الگوهای رفتاری فردی و اجتماعی، برآمده از نظام معنایی متمایزی است که یک فرهنگ، در یک جامعه انسانی ایجاد می‌کند. بازخوانی آموزه‌های اسلام و ژرف‌اندیشی در آن، ظرفیت بالای این آموزه‌ها را برای فرهنگ‌ سازی و ارائه الگوهای رفتاری مناسب نشان می‌دهد؛ زیرا انتزاعی ‌ترین لایه‌های اعتقادی و معرفتی تا عینی‌ ترین سطوح رفتاری که امروز با عنوان سبک زندگی از آن یاد می‌شود، طبق فرمایشات آیت‌الله مصباح در چارچوب نظام معنایی اسلام جای گرفته و در مسیر تکامل و سعادت انسان مورد استفاده قرار می‌گیرد. و انسان‌ها باید بر اساس نظام ارزشی خود سبک زندگی خود را داشته باشند و از آنجا که معیار اسلام است لذا باید بر اساس این نظام اسلامی رفتارهای خانوادگی و بین‌المللی بررسی شود. در این تحقیق بعد از بررسی مفاهیم به بیان دیدگاه آیت‌الله مصباح درباره سبک زندگی در سه حیطه انسان شناختی و خداشناسی و اجتماع پرداخته شده است. این رساله به بیان دیدگاه این استاد وارسته پرداخته که در نوع خود بی سابقه است و دیدگاه ایشان را در این حوزه‌ها مطرح می‌کند. و در مرتبه‌ی متعالی‌تر به حیات طیبه پرداخته شده‌است، که ثمره داشتن یک سبک با الگوهای اسلامی است. اصلی‌ترین سؤالی که به آن پرداخته شده‌است، بررسی دیدگاه آیت‌الله مصباح درباره سبک زندگی است. هدف از طرح این سؤال استخراج الگوی سبک زندگی اسلامی است. پژوهش حاضر با بهره‌گیری از شیوه تحلیلی و توصیفی به روش اسنادی در منابع مربوط به این‌موضوع پرداخته‌است.

فرضیه‌ ای که پایه و اساس زیست‌شناسی نوین محسوب می‌گردد، فرضیه‌ی تکامل انواع می‌باشد و مساله ی تکامل انسان در آن، مورد مناقشه‌ی فیلسوفان بوده، که برخی آن را مردود دانسته و برخی دیگر به گونه‌ی محدود و بعضی نیز به‌طورکلی آن را پذیرفته‌اند. انسان داروینی موجودی تک ساحتی و برخاسته از دل طبیعت است که براثر تصادف و با مساعدت انتخاب طبیعی در تنازع بقا، بدون آنکه خالقی داشته باشد، تکامل‌یافته و تدریجاً به انسان تبدیل‌شده است. بر اساس این فرضیه، انواع کنونی نتیجه تکامل انواع پیشین قبل از خود هستند و این تکامل به‌صورت تدریجی در طی زمان‌های طولانی انجام‌گرفته است. حال، این فرضیه مورد تائید حکمای اسلامی نمی‌باشد، چنان چه علامه طباطبایی (ره) می‌فرماید؛ محور فرضیه تکامل بر خلقت تدریجی آدم است که با ظاهر قرآن سازگاری ندارد و در قرآن بر دفعی بودن و تام بودن و نوع متمایز در خلقت انسان تصریح‌شده است، از سوی دیگر تئوری تکامل از حیث تجربی ثابت نگردیده و اجماعی بر آن نیست. علامه مصباح یزدی (ره) در این زمینه اعتقاددارند که فرضیه تکامل در حد فرض و احتمال است و با دلایل تجربی خلقت انسان در تعارض می باشد. شهید مطهری قائل است که فرضیه داروین یک فرضیه علمی است نه نظریه ای قطعی و قابل ابطال می باشد. وی فرضیه ی تکامل را نفی کرده و به خلقت تدریجی انسان و تکامل مجزای گونه‌های معتقد است و آیت‌الله جوادی آملی می‌فرماید که برفرض اثبات علمی، فرضیه داروین معارض با محتوای تعالیم دینی در زمینه خلقت نسل کنونی بشر از یک پدر و مادر نمی‌باشد.

مسائل مربوط به اجتماع اغلب، از مسائل مربوط به فرد انسان پیچیده‌تر است. این در باب عدالت نیز صادق است و از این‌رو پژوهش در باب زوایای مختلف عدالت اجتماعی دشواری‌های ویژه خود را دارد. پرسش اصلی رساله پیشِ رو این است که فلسفه اسلامی معاصر تا چه میزان ظرفیت و توان پاسخ‌گویی به پرسش‌های فلسفی بنیادین را در باب عدالت اجتماعی دارد؟ رهاوردهای این رساله دو بخشند؛ یکی پرسش‌های مبناییِ گردآوری‌شده در فصل دوم که تلاش شده است تا همۀ بحث‌های اصلی و مهمِ عدالت‌پژوهی را دربر گیرد. این پرسش‌ها ذیل فلسفه اخلاق و فلسفه سیاسی طرح و بررسی می‌شوند و ما آن‌ها را به‌گونه استقرایی ذیل سه دسته پرسش‌های ناظر به چیستی، پرسش‌های ناظر به چرایی و پرسش‌های ناظر به چگونگی عدالت گرد آوردیم. برخی از این پرسش‌ها عبارتند از: عدالت چه نسبتی با مفاهیم ارزشی دیگر دارد؟ عدالت ارزشی عینی و واقعی است یا خیر؟ منبع شناخت امور عادلانه از غیر عادلانه چیست؟ قانون و عدالت چه نسبتی با هم دارند؟ انسان بنابر طبع خود عدالت‌گزار است یا عدالت‌گریز؟ حکومت در زمینۀ استقرار و تحقق عدالت در جامعه چه نقش و وظیفه‎ای برعهده دارد؟ رهاورد دیگر پاسخ‎‌هایی است که از عرضۀ نظریه‌های عدالتِ این فیلسوفان بر پرسش‌ها به‌دست آمده‌اند. در بحث از چیستی عدالت در مجموع، نظریه‌های متفکران مورد بحث به اغلب پرسش‌ها پاسخ‌هایی دارد. میزان و چگونگی پاسخ‌گویی در پرسش‌های ناظر به چرایی نیز از جهت کمی و کیفی تقریبا مانند پاسخ‌گویی به پرسش‌های دسته پیشین است. اما کمیت و کیفیت بحث‌ها در پاسخ به پرسش‌های ناظر به چگونگی عدالت بسیار پایین است. در مجموع هر چه از عدالت درونی و فردی به‌سوی عدالت اجتماعی و از چیستی به‌سوی چگونگی می‌رویم، و در یک کلام، هر چه از بحث‌های انتزاعی به‌سوی بحث‌های انضمامی‌تر پیش می‌رویم، بحث‌های فلسفه اسلامی معاصر از جهت کمی و کیفی ضعیف‌تر می‌شود.