جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

غرض اصلی از تألیف کتاب «المدارس الفلسفیة فی العصر الإسلامی» که پیرامون روش های معرفتی دانشمندان مسلمان می باشد، بیان این مطلب است که همۀ آنها – جز تعداد اندکی – بر حجیّت دلیل عقلی در مقام اثبات حقایق وجودی برای دیگران، اتقاق نظر دارند. بر این اساس، اثر حاضر تلاش مختصری است برای آگاهی یافتن از روش های دنبال شده توسط مکاتب عقلی علمای اسلام برای استنباط مسائل بنیادین وجودی و جهان شناختی می باشد، تا از این طریق، به عواملی که باعث این همه اختلاف نظر بین علما شده، دست یابیم. این کتاب در یک مقدمه و پنچ فصل به شرح ذیل گردآوردی شده است: مقدمه: اهمیّت بحث فلسفی و نیاز به فراگیری آن فصل اول: مکتب مشّاء؛ پیش فرض ها و عناصر عام فصل دوم: مکتب کلامی؛ وظایف و راهبردهای عام فصل سوم: مکتب عرفانی؛ رویکردها، عناصر، اصول و مبانی کلی فصل چهارم: مکتب اشراق؛ عقلانیتِ بدون انفکاک از عقل و عرفان فصل پنجم: مکتب حکمت متعالیه؛ رویکردی برای جمع بین برهان، قرآن و عرفان

مسأله چگونگی حصول علم و تعقّل (دانش و شناخت) در انسان از مسائلی است که همواره ذهن فلاسفه و دانشمندان را به خود مشغول داشته است.در میان فلاسفه روزگاران پیشین، شیخ شهاب الدین یحیی سهروردی (شیخ اشراق) به این مسأله توجّه خاصی داشته و در آثار متعدّد فلسفی فارسی و عربی خود تعاریف گوناگونی از این مقوله ارائه داده است. هدف از این مقاله پاسخ به این پرسش است که آیا این تعاریف گوناگون، برآمده از سردرگمی و رکود فکری شیخ در این گونه مسائل بوده است ویا بیانگر نوجویی و سیر تکامل اندیشه در فلسفه اوست؟ پاسخ به این پرسش در گرو بررسی دقیق این تعاریف و مقایسه آنها با همدیگر و تعیین تقریبی تقدّم و تاخّر زمانی آنهاست که این مقاله در پی آن است. نتیجه‌ای که از این جستار به دست آمده است، این است که چون شیخ اشراق در آثار آغازین خود تحت تاثیر فلسفه مشّاء بوده است، علم و تعقّل را نتیجه حصول صورت اشیاء در ذهن دانسته است، سپس در جریان تکامل فکری خود، تعاریف دیگری از این مقوله ارائه داده است تا سرانجام پس از رسیدن به جهان بینی نوری- اشراقی خود، علم و تعقّل را حاصل ماهیت نوری نفس و حضور و ظهور اشیاء برای نور اعلام داشته است. منابع مورد استفاده در این مقاله، در درجه نخست، آثار فلسفی فارسی و عربی در دسترس شیخ و دو شرح مشهور و معتبر شهرزوری و قطب شیرازی بر حکمهالاشراق است و دلیل این امرهم بهرمندی مستقیم و بدون واسطه از سخنان خود شیخ یا شارح نامدار حکمه الاشراق است و در درجه دوّم، دیگر منابع در دسترس مرتبط با این موضوع است. درضمن از آن جا که ملاصدرا از شیخ اشراق، بسیار متأثر بوده است ،به گونه‌ای گذرا به تفاوت اساسی نظر ملاصدرا با شیخ در این مسأله نیز اشاره خواهد شد.

شعر حافظ در تاریخ مطالعات ادبی همواره محل توجه و موضوع تأمل بوده است. بیشتر تحقیقات حافظ‏پژوهی، کم‌وبیش پرتویی بر جهان شعر وی افکنده‌ و سویی از اندیشۀ وی را روشن‌ کرده‌اند. توجه به جنبۀ فلسفی و کلامی شعرش همواره یکی از موضوعات چالش‌انگیز بوده است. در این پژوهش، صرف‌نظر از جست‌وجوی نیت حافظ، در پی خوانشی فلسفی‌حکمی از شعرش هستیم؛ بنابراین، بیش از هر چیز، با متن روبه‌رو هستیم و سعی شده است در حدود دلالت‌های متنی اندیشۀ وی از منظری فلسفی یا حکمی بررسی و با آراء دو فیلسوف بزرگ ابن‏سینا در مقام فیلسوفی مشائی و سهروردی در جایگاه فیلسوفی اشراقی مقایسه شود. این خوانش به‌دلیل برخی ویژگی‌های خاص شعر حافظ از جمله وجود ایهام که امکان خوانش‏های متعدد را فراهم می‏کند و دیگر ظرفیت تأویل‌پذیری بسیار، ممکن می‏گردد. نتایج تحقیق نشان می‏دهد از دریچۀ اندیشۀ سهروردی به اشعار حافظ نگریستن، وی را متفکری می‌نمایاند که به عقل پشت پا می‌زند و نگاهی وحدت‌گرایانه به هستی دارد و با نگریستن از دریچۀ تفکر عرفانی، حکمی به آراء ابن‌سینا، برخی ویژگی‏های مشترک به‌ویژه در زمینۀ‏های وجود و فرشته‏شناسی، طعنه زدن به صوفی، زهد، ریا(زهد ریایی) و تأکید بر زندگی رندانه، اندیشۀ حافظ با تفکر ابن‌سینا مطابقت دارد. ابن‌سینا به مدد ابتکار خویش مبنایی عقلانی و وجودشناختی برای اشراق عقل فراهم ‌آورد؛ ویژگی‌ای که هر اندیشۀ عرفانی واجد آن است. از چنین دیدگاهی، بی‌تردید اندیشۀ اشراقی وی است که زمینه را برای فلسفۀ اشراقی سهروردی، که حافظ از آن بهره جسته است، فراهم می‌کند.

در اين مقاله دو مسئله در باب فلسفه سهروردي پيگيري مي‌شود: نخست آنکه موضوع فلسفه سهروردي چيست؟ دوم اينکه چه دلايل و قرائني را مي‌توان به سود موضوع مابعدالطبيعه سهروردي اقامه کرد؟ مابعدالطبيعه در جهان اسلام شاهد سه گرايش مشايي و اشراقي و صدرايي بوده است. هريک از اين سه گرايش، موضوعاتي را براي مابعدالطبيعه خود تعيين کرده‌اند و دلايل و قرائني را به سود آنها بيان داشته‌اند. در اين ميان پرسش از موضوع مابعدالطبيعه و شأن فلسفي آن از نظر سهروردي، کمتر مورد بحث قرار گرفته است. در اين نوشتار در پاسخ به پرسش نخست، با عدم پذيرش رويکرد غيرموضوع‌گرا (تمرکز بر روش، غايت، فيلسوف و...) در باب فلسفه سهروردي و پذيرش رويکرد موضوع‌گرا و طرح نظريات متعدد (از قبيل غيروجود، شيء، نور مجازي، نور قدسي و مطلق نور)، به دوگانه نور و ظلمت به عنوان موضوع فلسفه سهروردي اذعان شده است. در پاسخ به پرسش دوم با اتخاذ روش مقايسه‌اي و تعاملي، و با تکيه بر ملاک‌ها، مبادي و پيش‌فرض‌هاي ديدگاه‌هاي فلسفه مشايي و صدرايي در باب تعيين موضوع براي فلسفه، دلايل و قرائني نظري براي توجيه فلسفيِ موضوعيت نور و ظلمت براي مابعدالطبيعه اقامه شده است. با اين وصف اين نوشتار تلاشي است براي کشف صدفِ فلسفيِ گوهر شهودي و اشراقات سهروردي، در باب موضوع مابعدالطبيعه از جهت چيستي و شأن فلسفي آن.

مسئله تناسخ به‌‌مثابه ايده‌اي فلسفي در پاسخ به مسئله سرنوشت نفس انسان پس از مرگ، جزو مسائل مهم در حوزه نفس‌شناسي است. غالب فيلسوفان مسلمان تناسخ را محال دانسته و براهيني در راستاي اثبات استحاله آن اقامه کرده‌اند؛ اما در اين ميان، محمدبن زکرياي رازي و شهاب‌الدين سهروردي جايگاه ويژه‌اي دارند که نوشتار حاضر به بررسي نظرات ايشان در اين‌باره پرداخته است. از رهگذر اين جستار مشخص مي‌شود که محمدبن زکرياي رازي نخستين فيلسوف برجسته طرفدار ايده تناسخ در جهان اسلام قلمداد مي‌شود و اين آموزه در جهان‌بيني فلسفي وي در حوزه قدم نفس و هيولا ريشه دارد. شيخ اشراق در غالب آثارش نظريه استحاله تناسخ را مطرح مي‌کند، اما در حکمة‌‌الاشراق، ادله طرف‌داران نظريه امکان و استحاله تناسخ را ضعيف مي‌داند. ميان اين دو ديدگاه در «ميزان اهتمام به مسئله تناسخ»، «قلمرو امکان تناسخ»، «ضرورت تناسخ»، «ميزان نوآوري در اين مسئله»، «روش‌شناسي بحث» و «رابطه تناسخ با حدوث و قدم نفس» اختلافاتي وجود دارد؛ چنان‌که اين دو ديدگاه در «امکان رهايي از چرخه تناسخ» و «نفي استحاله برخي اقسام تناسخ» با يکديگر اشتراک دارند.

نظریة غالب در مورد تعداد عناصر بسیط اولیه در طبیعیات قدیم، متعلق به مشائیان است که تعداد آنها را چهار عدد دانسته‌اند. ایشان سه دلیل در اثبات نظریة خود بیان کرده‌اند که عبارتند از: 1) استدلال از طریق جایگاه طبیعی اجسام و میل طبیعی آنها بر اساس کیفیت‌های سنگینی و سبکی؛ 2) استدلال از طریق کیفیت‌های ملموس اصلیِ مشترک میان اجسام (گرمی، سردی، خشکی و تری)؛ 3) استدلال از طریق ترکیب و تحلیل. ایشان سپس مصادیق عناصر اربعه (خاک، آب، هوا و آتش) را به نحو استقرایی تعیین کرده‌اند. ابوریحان بیرونی و سهروردی با این نظریه مخالفت کرده و آتش را عنصر مستقلی به شمار نیاورده‌اند و آن را همان هوای داغ دانسته‌اند. سهروردی سپس با تغییر ملاک تقسیم‌بندی اجسام بسیط اولیه، آنها را بر اساس کیفیت‌های مبصر و میزان عبور نور از آنها دسته‌بندی کرده و تعداد عناصر را سه عدد (حاجز، مقتصد و لطیف) دانسته است. در این مقاله دلایل مشائیان و اشکالات سهروردی در مورد عناصر اربعه مورد نقد و بررسی قرارگرفته و نشان داده شده است که دلیل مخالفت سهروردی با عنصر دانستن آتش در طبیعیات و تغییر ملاک تقسیم‌بندی عناصر بسیط اولیه توسط وی، از نظام خاص الهیاتی وی ناشی شده است و او در نهایت، نظام طبیعیاتی کامل و مستقلی بر اساس نظریات خود بنا نکرده است.

مشاسپندان در نظام باور‌شناختی مزدایی به شش مفهوم متعالی اطلاق می‌گردد که برترین آفریدگان خداوند شناخته شده‌اند. در پژوهش حاضر کوشش شده است تا با بهره‌گیری از روش تحلیل محتوا میزان آثار و نشانه‌های مستقیم و غیرمستقیم امشاسپند شهریور، که در باور مزدیسنان یکی از هفت فروزۀ اهورامزدا به شمار می‌رود، در مجموعۀ مصنفات شیخ اشراق تحلیل و بررسی گردد. در این پژوهش، پس از استقرای ویژگی‌های عمومی امشاسپندان و ویژگی‌های اختصاصی امشاسپند شهریور، با رجوع به متون مزدایی و منابع تحلیلی، به جست‌و‌جوی این ویژگی‌ها در آثار سهروردی پرداخته شده است. پس از محاسبۀ میزان فراوانی و بسامد ویژگی‌ها و نشانه‌های این امشاسپند، داده‌های به‌دست‌آمده مورد تحلیل محتوایی و مفهومی قرار گرفته است. در اثر این پژوهش، نتایجی همچون حضور شهریور به عنوان مثل اعلای نورانیت و اقتدار الهی، عدم حضور کارکرد رب النوعی این امشاسپند، و نیز کارکرد نجومی و نمادین آن در آثار سهروردی، اجتماع قوی‌ترین نشانه‌های شهریور در متون فارسی، و در ضمن یاد‌کرد از قهرمانان اساطیری ایرانی و موارد دیگر به دست آمده است.

شناخت انسان ودرکحقیقتاو از موضوعات مهم نظام حکمت اشراقی محسوب می‌شود و به‌همین‌دلیل سهروردی آثارش و ازجمله داستان‌های رمزی‌اش را عمدتاً زمینه‌ای برای فهم حقیقت و جایگاه انسان و راه رسیدن وی به کمال حقیقی‌ قرار داده است. به عقیده‌ی وی، نفس نوری از انوار الهی و جوهری مجرد و روحانی، هم‌هویت با انوار قاهره و دارای ماهیتی یکسان با نورالأنوار است که در جهان ظلمانی ماده و زندان تن گرفتار شده است. هدف حکمت، چه در قالب نظام فلسفی و چه به‌صورت داستان یا هر شکل دیگری باید نجات نفس و کمال آن باشد. گرچه رمزهای به‌کاررفته در داستان‌های رمزی-عرفانی‌ شیخ اشراق را می‌توان در سه دسته‌ی کلی جهان‌شناسی، انسان‌شناسی و خداشناسی گنجاند، لیکن حجم اصلی رمزها و محوریت محتوا مربوط به انسان‌شناسی است. بخشی از رمزها هرچند به‌لحاظ شکلی با نظام فلسفه‌ی مشائی سازگارترند، اما معنا و مقصودی که نهایتاً القا می‌کنند، اشراقی است. محتوای بخش دیگری از رمزها حتی با اصول فلسفی حکمه الاشراق نیز ظاهراً سازگاری ندارند. به نظر می‌رسد که پیش‌تازی روح مکاشفه‌گر و تخیل رمزپرداز شیخ اشراق نسبت به عقل نظام‌سازش، باعث شده است تا گاهی داستان‌های رمزی، از آثار فلسفی‌اش اشراقی‌تر باشند.

هدف اصلی پژوهش پیش رو، بررسی تفسیرهای اصالت ماهوی و اصالت وجودی از فلسفه‌ی سهروردی است. تفسیر تماماً اصالت ماهوی و اصالت وجودی، با تمام سخنان سهروردی درباره‌ی وجود و ماهیت و نسبت میان این دو که در آثار مختلف او مطرح شده است، انطباق کاملی ندارد، ولی تفسیر آرای او بر مبنای اصالت هویت، نسبت به تفسیرهای دیگر، دیدگاه پذیرفتنی‌تر و منسجم‌تری از نظام فلسفی سهروردی را نشان می‌دهد. در این مقاله به اثبات می‌رسد که دیدگاه اصالت هویت، در مقایسه‌ با دیدگاه‌های اصالت وجود و اصالت ماهیت، با اندیشه‌ی سهروردی هم‌خوانی و مطابقت بیشتری دارد. این داوری هم با دقت در کاربردهای مختلف و فراوان مفهوم وجود و ماهیت در فلسفه‌ی او و هم باتوجه‌به پیشینه‌ی تاریخی مقدمات این بحث در نزد فیلسوفان مسلمان، دیدگاه صائب‌تری به نظر می‌رسد. سهروردی در جاهای حساس و مهم، مانند بحث از مجعول حقیقی، برای نشان‌دادن دیدگاه خاص خود، هویات اشیا [وجودات خاصه] را اموری واقعی و اصیل معرفی می‌کند که با اصالت وجود و اصالت ماهیت به معنای متأخر آن در حکمت متعالیه صدرایی، فرق دارد.