جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تعبیر «خمیرة ازلی» و ارتباط آن با «حکمت خسروانی» در حکمت اشراق، دستمایه¬يی شده تا برخی از محققان نظیر هانری کربن، هدف حکمت اشراق و «طرح عظیم همة عمر» سهروردی را احیای حکمت ایران باستان موسوم به حکمت خسروانی بدانند. به اعتقاد نويسنده، قرائن بسیاری در حکمت اشراق وجود دارد که نشان میدهد کار سهروردی تأسیس حکمتی جدید است و نه صرفاً احیای سنتی موجود. تحلیل مفهوم «خمیرة¬ ازلی» و مفاهیم پیرامونی آن و توجه به مصداقهای ظهور خمیرة ¬ازلی در دل تمدنهای مختلف، حقیقت دیدگاه شیخ‌اشراق را برخلاف ادعاهای یاد شده نمایان میكند. میان تعبیر «تأسیس» و «احیا» تفاوتهای بسیاری وجود دارد؛ احیا امری ثانوی، تبعی و تقلیدی است اما تأسیس امری اصیل، بنیادین و ابتکاری است که احیا را هم میتواند در پی داشته باشد. احیا با تأثیر و تأثر خط تاریخی سازگار است در حالیکه ازل، نه امری تاریخی که ورای آن است و دریافت از خمیرة ازلی، بمعنای دریافت از منبعی ورای خط تاریخی است؛ بنابرین مناسبات میان ایران باستان و حکمت اشراق سهروردی نمیتواند مقصود بالذات سهروردی باشد. اگر شیخ‌اشراق حکمت خسروانی را جلوه¬يی از خمیرة ازلی میداند، دیدگاهش در مورد حکمت فیثاغوریِ منشعب از خمیرة ازلی و دیگر حکمتهای متجلی در تمدنهایی مانند هند و بابل هم همینگونه است. بنابرین طرفداران ادعای احیای حکمت ایرانی باید عیناً همین سخن را در مورد احیای حکمت یونانی و سایر حکمتها هم تکرار کنند. پس هدف اصلی سهروردی ـ برخلاف ادعای برخی از محققان‌ـ تأسیس حکمت اشراقی است نه احیای حکمت خسروانی. قرائتهای یادشده زمینه را برای ادعای شعوبی‌گري سهروردی یا اتکاء نوشعوبی¬گرایی بر اندیشه¬های وي فراهم می¬آورد اما توجه به مضمون نظریة خمیرة ازلی و لازمه¬های آن، همة ادعاهای یاد شده را مردود میسازد.

درخت تنومند فلسفه اسلامی، ثمره نهالی است که توسط یعقوب کندی و پیش از وی توسط ایرانشهری غرس شد و فارابی و ابن سینا و شاگردان آنها، آن را آبیاری و تنومند کردند و در فلسفه اشراق و سپس حکمت متعالیه به اوج ثمردهی رسید. فلسفه اشراق، حد فاصل فلسفه مشاء و حکمت متعالیه است و می‌توان آن را اصلاح‌گر و زمینه‌ساز قلمداد کرد، اصلاح‌گر فلسفه مشاء و زمینه‌ساز حکمت متعالیه. فلسفه اشراق، علی‌رغم ضعف‌ها و کاستی‌ها، از قوت و برجستگی‌های فراوان برخوردار بود که توانست این رسالت را بین دو مکتب بزرگ فلسفه اسلامی عهده دار شود. در این نوشتار به مناسبت هشتم مردادماه روز بزرگداشت شیخ اشراق در گفتگو با حجت الاسلام والمسلمین حسن معلمی، استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) و دبیر مجمع عالی حکمت اسلامی به معرفی اجمالی سهروردی و مکتب فلسفی او مشهور به حکمت اشراق می شویم.

شهاب‌الدین سهروردی، ملقب به «شیخ اشراق»، از نامدارترین متفکران ایرانی است که در فلسفه و عرفان دست داشت؛ اما بی‌پروایی در ابراز عقایدی که باب طبع قشری‌گرایان نبود، او را در عنفوان شکوفایی علمی رهسپار سرای دیگر کرد. سالیانی است که در هشتم مرداد هر سال همایش‌ها، بزرگداشت‌ها و یادبودهایی برای او برگزار می‌شود. آنچه در پی می‌آید، نوشتار عالمانه‌ای است از دکتر حلبی به نقل از «کانون ایرانی پژوهشگران حکمت و فلسفه». گفتنی است که استاد ارجاعات و مآخذ متعددی را در نوشتارشان آورده‌اند که بیشترشان در اینجا به ضرورت رعایت اختصار حذف می‌شود.

سهروردی ادّعا می‌کند که قیاس تک‌مقدمه‌ای نمی‌تواند وجود داشته باشد، و بر این مدّعا دلیلی اقامه می‌کند. مسئلۀ جستار کنونی تبارشناسی تاریخی آن مدّعا، و ارزیابی منطقیِ این دلیل است. فرضیۀ ما این است که از نظر تاریخی، نزاع بر سر امکان یا امتناع استدلال تک‌مقدمه‌ای به رواقیان بازمی‌گردد: خروسیپوس رهبر مخالفان بود؛ و آنتی‌پاتر تراسوسی پیشوای موافقان. این نزاع رواقی به دست اسکندر افرودیسی وارد منطق مشائی گردید و با نظریۀ قیاس ارسطو درآمیخت و، در نتیجه، مسئلۀ رواقیِ «استدلال تک‌مقدمه‌ای» با مسئلۀ ارسطوییِ «قیاس تک‌مقدمه‌ای» خلط شد. ابن‌سینا واسطۀ انتقال این مسئله از اسکندر به سهروردی است. دلیل سهروردی، اگر ناظر به امتناع استدلال تک‌مقدمه‌ای باشد، بی‌شک، نادرست است؛ ولی اگر ناظر به امتناع قیاس تک‌مقدمه‌ای باشد، می‌تواند بهره‌ای از صحت داشته باشد.

روایت یکی از مهم‌ترین گفتمان‌های عصر امروز در حوزۀ زبانشناسی که به دنیای فلسفه و الهیات نیز ورود پیدا کرده است. سنّت الهیات مسیحی چند دهه است که تلاش می‌کند اهمیت روایت را در بازخوانی قرائت خود از کتاب مقدّس نشان دهد. این بازخوانی از کتاب مقدّس ریشه در جهان‌شمولی روایت در همۀ ابعاد زندگی دارد. از جمله این تأثیر بازخوانی ایجاد تجربۀ همزیسته برای مؤمنان است تا بتوانند همراه با عیسی مسیح فهم غیرانتزاعی از آموزه‌ها داشته باشند. در این مقاله ضمن اشارۀ مختصر به الهیات روایی تلاش می‌کنیم تا نشان دهیم بستر روایت بر حکمای مسلمان همچون سهروردی مترتب بوده است. سهروردی با تأکید بر حضور خویشتن در رسائل خود مانند عقل سرخ تلاش می‌کند تا سنّت ایران‌زمین را به مؤلفه‌های اسلامی پیوند زند. او با مرافقت خویش با جهان‌شمولی گفتمان روایی در آثار منثور خود، مخاطب را آمادۀ تجربۀ همزیسته‌ای می‌کند که در این تجربه او بتواند از فهم نظری آموزه‌ها اسلامی به درک رخداد مترتب بر خویش گذر کند.