جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله تجرد و مبحث مجرد و مادی و اینکه مجردات و مادیات چه نوع موجوداتی هستند و چه ارتباطی با یکدیگر دارند؛ ازجمله مسائل و مباحث مهم و محوری در فلسفه است؛ به‌نحوی‌که فیلسوفان را واداشته تا موضعی را در مقابل آن، اختیار نمایند. در این پژوهش تلاش بر آن است تا دیدگاه ابن‌سینا و سهروردی به خصوص ملاصدرا درباره چیستی و حقیقت تجرد موردبررسی دقیق قرارگرفته و با توجه به تعاریف آن‌ها از تجرد، نحوه ارتباط مجرد و مادی در تمام مراتب هستی تحلیل گردد. ازآنجاکه چیستی و گستره تجرد با توجه به معنای سلبی ارائه‌شده از آن توسط فلاسفه با نظریه علم و شعور در نفس حیوانی و نباتی و حتی جمادات سازگاری ندارد، تمرکز و تلاش نگارنده بر آن است تا با یافتن معنای حقیقی و ایجابی از آن، بتواند مشکل مزبور و نحوه ارتباط مراتب وجود را حل نموده و از دیدگاه دوگانه انگار فلاسفه قبل از صدرالمتألهین به یگانه انگار برسد. اهداف دیگری را که رساله پیش‌رو دنبال می‌کند عبارت‌اند از: بیان ویژگی‌ها، اوصاف و احکام مجردات و مادیات؛ بیان مراتب و اقسام مجردات در قوس نزول و صعود؛ تعیین مرز مادی و مجرد و نحوه ارتباط آن‌ها با یکدیگر به عنوان محور اصلی رساله؛ که تمام موارد مذکور با روش تحلیلی- استدلالی، انجام‌شده و در بستر یک بررسی تطبیقی؛ سامان‌یافته است. در پایان امید است این پژوهش فتح بابی باشد برای تلاش دانش پژوهان، در این زمینه.

در باب مفاهیم، شیخ اشراق کاملاً متأثر از فضای حاکم بر تفکر مشائی است. این تأثیرپذیری چه در ناحیه اصل مفاهیم کلی و چه در ناحیه تقسیماتی که مفاهیم کلی به‌عنوان مقسم می‌پذیرند، کاملاً روشن است. سهروردی حتی در معیار و میزان تمایز مفاهیم از یکدیگر، به‌ویژه در گنجاندن معقولات فلسفی ذیل معقولات ثانیه که باید نخستین گام در تکون معقول ثانی فلسفی برشمرده شود، از بهمنیار تأثیرات گسترده و کاملاً مشهودی پذیرفته است. نوشتار در پیش رو با توجه به اهمیت کاوش هر چه عمیق‌تر این سازوکار که موفقیتی کم نظیر در شکوفایی و انضباط بخشی مباحث فلسفی، خصوصاً با توجه به بستری که حکمای پیشین در این مبحث از خود بجای گذاشته بودند، با روشی تحلیلی ـ فلسفی به بررسی آراء و دیدگاه‌های حکمای مشائی و اشراقی (از کندی، فارابی، ابن‌سینا و بهمنیار تا سهروردی) پرداخته و بر آن است تا چگونگی این اثرپذیری را تبیین نماید.

در عرفان و فلسفه گزارۀ هبوط روح همواره در تصویر پرنده نمود یافته است. مولانا و سهروردی از این تمثیل، بارها برای بیان مقاصد خویش بهره بردند. این جستار با بررسی داستانِ پرندگان در مثنوی و رساله­های تمثیلی سهروردی ­چون عقل سرخ، صفیر سیمرغ، آواز پرجبرئیل، لغت موران و قصۀ غربت غربی نشان می‌دهد که دو عامل اسباب تمایز این تصاویر تمثیلی را رقم می­زند؛ ابتدا حالات و موقعیت­های گوناگون شناسا است؛ اینکه ادراک شناسا از یک پدیدار به واسطۀ شرایط خاصی که در آن قرار می‌گیرد، متفاوت خواهد بود؛ بنابراین، رمزهایی که در داستان­های رمزی ممثل می­شوند، به فراخور مراتب روحی فرد متنوع خواهند بود. دوم پدیده و تجلی آن در سطح آگاهی است؛ اینکه آگاهی سبب می‌شود پدیده در شکل خاصی نمود پیدا کند. به‌این‌ترتیب، یک گزارۀ واحد یا یک معنی ثابت و کهن همانند «اسارت روح» می‌تواند در ارتباط با سه عامل شناسا، پدیده و زبان در قالب تصاویر رمزی متنوع بروز یابد.

از جمله مباحث مهم در باب عشق، نظریه «عشق الهی» می‌باشد که از گذشته تا به امروز در حوزه‌های مختلفی نظیر اخلاق، الهیات، انسان‌شناسی، معنای زندگی، فلسفه و عرفان مطرح بوده است. متفکران در طول تاریخ مساله عشق را از سه جنبه علمی، فلسفی و عرفانی- شهودی بررسی کرده‌اند. فیلسوفان عشق را به انواع مختلفی تقسیم‌بندی کرده‌اند که یکی از آن‌ها تقسیم عشق به عشق اروتیک، عشق فیلیایی و عشق آگاپه‌ای (عشق الهی) می‌باشد. در عشق اروتیک هدف دستیابی به لذت است. عشق فیلیایی یا اخلاقی تنها وظیفه است. عشق آگاپه‌ای که از آن به عشق دهنده تعبیر می‌شود، استمرار داردو همه‌گستر و فراگیر است. در باب «عشق الهی» دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد. سورن کرکگارد فیلسوف دانمارکی مسیحی و شیخ شهاب‌الدین سهروردی (شیخ اشراق) فیلسوف مسلمان نیز به بیان دیدگاه‌های خود در این باب پرداخته‌اند. کرکگارد نیز قائل به این سه نوع تقسیم‌بندی می‌باشد. او بر این باور است که عشق آگاپه‌ای را نباید تخصیص زد واین نوع عشق ارزش آفرین است. شیخ اشراق نیز عشق را به مجازی و حقیقی (عشق الهی) تقسیم می‌کند. عشق الهی دوستی نسبت به خدا و صفات وافعال اوست؛ از آن جهت که وابسته به اوست و برای رسیدن به آن باید از عشق مجازی عبور کرد. در بررسی نظریات کرکگارد و شیخ اشراق در باب عشق الهی به دیدگاه‌های مشترک فراوانی برمی‌خوریم از جمله این‌که هر دو فیلسوف، معتقد به ازلی و ابدی بودن عشق می-باشند و معرفت را پایه و اساس عشق می‌دانند که از جمله ویژگی‌های عاشق حزن و اندوه برخاسته از معرفت می‌باشد. همچنین لازم به ذکر است که در دیدگاه کرکگارد اخلاق عشق الهی، وظیفه‌گرایانه است زیرا عشق ورزیدن امری الهی استاما سهروردی معتقد است که شرط وجود عشق الهی، تهذیب نفس می‌باشد از این‌رو دیدگاه وی اخلاق فضیلت‌گرایانه است.

حدوث و قدم نفس ازجمله دغدغه‌های فیلسوفان مسلمان بوده است. شیخ اشراق، براساس مبانی فلسفی و دلایل ویژه خود، به حدوث نفس قائل است. او معتقد است نفس همزمان با حدوث بدن مادی، به صورت مجرد حادث می‌شود. شارحان سهروردی، اندیشه وی را با متون دینی ناسازگار دانسته و دلایل وی بر حدوث نفس را ناتمام دانسته‌اند. از طرفی شیخ اشراق در رسائل رمزی و تأویلی‌اش به حضور نفس در عوالم پیشین اشاره دارد و به نظر می‌رسد که نفس از بالا و عوالم مافوق، به این نشئه مادی آمده و عوالمی را پیش از این دنیا سیر کرده است. در این پژوهش برآنیم با رویکردی تحلیلی و نو اشراقی از مبانی فلسفی شیخ اشراق، ناسازگاری موجود در آراء سهروردی را توجیه کنییم و به این نتیجه رهنمون شده‌ایم که نفوس انسانی پیش از دنیا در ناحیه علت و رب‌النوع خویش به نحو کلی وجمعی وجود داشته‌اند و سپس در این عالم مادی به نحو جزئی و شخصی حادث شده‌اند.

تشکیک در لغت به معنی شک و تردید و در اصطلاح به این معنی است که یک لفظ دارای مفهوم واحدی باشد ولی اموری که آن مفهوم شامل آنها می شود به تقدم و تاُخر متفاوت می باشند.کتابهای منطق در بحث از کلی و جزئی و تقسیمات آن به مشکک و متواطی به بحث درباره تشکیک نیز پرداخته اند و کتابهای فلسفی در مباحث امور عامه و وجود شناسی و عرفانی ضمن بحث از "وحدت وجود"به مطالعه "تشکیک"نیز پرداخته اند.هر چند اصطلاح تشکیک ،بیشترین نقش خود را در نظریه وحدت تشکیکی وجود صدرایی می نمایاند ،اما این اصطلاحنیز مانند بسیاری از اصطلاحات تخصصی فلسفی در عرصه تحول و تطور،سرگذشت تاریخی قابل توجهی داشته است و معنای آن در نزد اندیشمندان مسلمان یکسان نبوده است.تشکیک نظریه مهمی است که درباره وجود بعنوان موضوع اصلی فلسفه اطلاق شده است .این که این اطلاق درباره مفهوم وجود است یا حقیقت وجود،مهم ترین تفکیکی است که معمولا به آن توجه نمی شود. ابن سینا نخستین حکیمی بوده است که به مساُله تشکیک در وجود (نه صرفا تشکیک)پرداخته است .وی در الهیات شفا می گوید:((وجود بما هو وجود با شدت و ضعف مختلف نمی شود و کمتر و ناقص تر را نمی پذیردو تنها تفاوت در سه حکم می پذیردکه عبارتند از:تقدَم و تاًخر، بی نیازی و نیاز و وجوب و امکان.حکمای مشاء تشکیک را مربوط به نحوه صدق مفهوم وجود بر مصادیقش می دانند که بعدها بعنوان تشکیک عامی نامیده شد و بعد آن عناوین دیگری چون تشکیک خاصی نیز به کار گرفته شد.پرداختن به نظریه ای که در حکمت متعالیه به منظور توجیه کثرت موجودات مطرح شده در حل بسیاری از مسائل فلسفی تاثیر بسزایی داشته است.نظریه تشکیک می تواند نقش مبنایی و بنیادی در تبیین و تفسیر مباحث اعتقادی و توحیدی مهمی چون معاد جسمانی،حقیقت نفس ناطقه،مباحث هستی شناسی مانندرابطه علت و معلول و قبول وحدت در عین کثرت و کثرت در عین وحدت و ...داشته باشد.سهروردی فیلسوف نامدار قبل از ملاصدرا،مساله تشکیک را عنوان نموده و آن را از مسائل مهم و اساسی فلسفه به شمار آورده است و تشکیک را از باورهای حکمای ایران باستان می داند.علامه طباطبایی بعنوان یکی از حکمای نوصدرایی در برخی مسائل با ملاصدرا هم عقیده است ولی این تحقیق بر آن است که دیدگاه ایشان را در باره تشکیک و اقسام و کارکردهای آن تبیین کند.سوال این است که تشکیک در فلسفه سهروردی چه اقسامی دارد؟ملاک تشخیص تشکیک چه می باشد؟آیا تشکیک می تواند در حیطه هستی شناسی و معرفت شناسی،انسان شناسی،روانشناسیو حیطه توحیدی کارکرد داشته باشد؟آیا تشکیک یک اختلاف طولی است یا عرضی؟و فیلسوفان در چه مسائلی توانسته اند از تشکیک بهره ببرند؟اینها سوالاتی است که نگارنده در این تحقیق در پی پاسگویی به آنها از دیدگاه سهروردی و علامه طباطبایی می باشد.

حکمت متعالیه به مثابه توانا‌ترین مشرب فلسفه اسلامی، افزون بر نوآوری‌های صدرا، ریشه در مکاتب فلسفی پیشین دارد. در این باب نقش سهروردی و حکمت اشراق قابل انکار نیست. تأکید شیخ اشراق بر شهود و ابتنای نظامی از نور و تبیین عقول عرضی افزون بر عقول طولی در نظام فیض، صدرالمتألهین را به نشاندن وجود به جای نور و جایگزینی احکام آن‌ها و پذیرش تشکیک در مراتب هستی رهنمون بوده است. سهروردی پیشاهنگ حکیمان مسلمان در مُثُل افلاطونی است. تفسیر شیخ اشراق از مُثُل مورد پذیرش صدرا قرار گرفته، هر چند آن را با مبانی خویش سازگار نموده است. درافکندن نقش خیال و توان این طرح در گشودن دشواری‌های ادراک خیالی، وحی و معاد، در شمار تأثیراتی است که سهروردی در حکمت متعالیه داشته است. اعتقاد سهروردی به عالم مثال منفصل و مشاهده موجودات مثالی این عالم در ادراک خیالی، طرح رابطه مظهریت میان قوه خیال و صُور معلّقه موجود در این عالم گرچه با دیدگاه صدرا مبنی بر انشای صُور حسی و خیالی توسط نفس و طرح رابطه صدوری صُور، متفاوت است، لیکن منشأ نظریه صدرا در باب ارتباط نفس آدمی با عقل فعال است. نقش مؤثر سهروردی در به‌کار‌گیری آموزه علم حضوری و افزودن گستره‌ی آن از علم حضوری واجب‌الوجود، عقول و نفس به ذات خود، به علم حضوری انسان به قوای خود، علم حضوری انسان به حالات و انفعالات نفسانی، علم حضوری به صُور ذهنی از جمله مواردی است که مورد پذیرش صدرا نیز قرار گرفته است. دیدگاه ویژه شیخ اشراق در باب علم حضوری به اشیای مادی و عالم محسوس نیز موافق با رأی ارجح صدرا در این باب است. در این پژوهش با روشی توصیفی تحلیلی ضمن مقایسه و تقریب آراء دو فیلسوف، تلاش شده میزان تأثیر‌پذیری صدرا از حکمت اشراق مورد بررسی قرار گیرد.

هانری کربن (1903-1978م) فیلسوف فرانسوی با مطالعه و تفسیر آثار شهاب الدین سهروردی (549-587 ق) شرق شناسی را به فلسفه نزدیک کرد و سرحلقه نواشراقیان معاصر گردید. مطالعات او درباره فلسفه سهروردی تا کنون بررسی انتقادی نشده است. هدف پژوهش حاضر بررسی انتقادی اندیشه های وی درباره فلسفه اشراق سهروردی است. روش این پژوهش، توصیفی_تحلیلی و شیوه گردآوری اطلاعات، کتابخانه ای است. همه کتاب ها و مقالات تالیفی کربن که در آن به بررسی اندیشه سهروردی پرداخته به طور کامل تحلیل محتوایی شده است. یافته ها نشان می دهد که کربن مطالعات خود را درباره فلسفه سهروردی ابتدا بر تصحیح بخش الهیّات نوشته های سه گانه (المنطق، طبیعیات و الهیات) او و سپس تفسیر آن بر اساس نوشته های رمزی و تمثیلی فارسی متمرکز کرده است. بر همین اساس بررسی و تفسیر وی از فلسفه اشراق، برگرفته از تمام تفکر سهروردی بویژه نوشته های فلسفی او نیست. هویت جامع مطالعات کربن در نظر به فلسفه سهروردی، معنوی و ناظر به الهیّات و عرفان ایرانی است که بعدها کربن از آن به باطن گرایی یاد کرده است. کربن برای اشتمال تاریخی مطالعات خود، نظریه فراتاریخ را طرح کرد. این نظریه در اندیشه او با فلسفه اسلامی و حکمت ایران باستان و فلسفه سهروردی سازگار نبود زیرا تفکر وی را به باطن گرایی سوق داد. کربن بر اساس التفات به آثار و اندیشه های سهروردی، گسست معرفتی از غرب یافت. او تفکر سهروردی را مسبوق به هرمس، افلاطون (347؟- 427ق.م)، زردشت و اندیشه نوافلاطونیان دانسته و این رویکرد موجب شد تا ابداع های فلسفی سهروردی را در نظر نگیرد. وی به غلبه تفکر فلسفی یونان بر سهروردی پرداخت تا اثبات کند فلسفه او در تداوم فلسفه یونان است. طریق تأویل و پدیدار شناسی او را به تبیین عرفانی از فلسفه سهروردی کشاند. لذا بر اساس حکمت ایران باستان و نظریه معرفت اشراقی، فلسفه سهروردی را به عرفانِ ایرانی تفسیرکرد. مطالعات دینی، بخش ویژه ای از رهیافت وی به فلسفه سهروردی است. این مطالعات، اسلام را در فلسفه سهروردی بعنوان آخرین منبع عرفانی وی معرفی کرده است. کربن از تمام مطالعات خود برای تبیین نظری معارف شیخیه بهره برد و بر اساس آن، فلسفه سهروردی را به عرفان ایرانی و سپس به باطن گرایی تقلیل داد و این رویکرد بر تفسیر او از ادوار تاریخی فلسفه اسلامی پس از سهروردی هم تأثیر نهاد. فلسفه سهروردی وسیله ای شد تا اصطلاحات و مفاهیم و اصول باطنی شیخیه را تبیین کند و این بخش از مطالعات او آغاز انحراف معارف عقلی و شهودیِ ایران و اسلام است.