جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این تحقیق در یک مقدمه‌ی ‌کلی و شش فصل سامان یافته است. فصل اول کلیات است، سپس دیدگاه‌های اختصاصی محقق فرغانی، علامه جوادی آملی و استاد فیاضی در هر فصل مجزا (فصل 2-4) درباب سیر تکوین انسان پیش از حیات دنیوی در نصوص اسلامی، تبیین و نقد و بررسی شده‌اند. فصل پنجم به تبیین دیدگاه برگزیده و اختصاصی نگارنده و فصل ششم نیز به پیامدهای کلامی آن اختصاص دارد. در این تحقیق، آیات و روایات مرتبط با این موضوع، با پرهیز از رویکرد صرفاً اخبارگرایانه و با پایبندی به تحلیل‌های عقلانی تحلیل معنایی شده‌اند و بااین‌حال تلاش شده تا جای ممکن، نزدیک‌ترین معنا به ظواهر آیات و روایات ارائه شود. از نگاه فرغانی، حقیقت و باطن انسان از خداوند سرچشمه می‌گیرد و انسان، پیش از عالم دنیا، در عالم عقل و مثال نیز حضور داشته، اما صرفاً در عالم مثال، انسان‌ها دارای نفوس جزئی متکثر شدند. استاد جوادی آملی با تأثیرپذیری از مبانی صدرایی و عرفانی، درباب نحوه‌ی حقیقت انسان در مرتبه‌ی لاهوت و عالم عقل دیدگاهی نسبتاً شبیه فرغانی دارند، اما حدوث نفس را جسمانی می‌دانند که بر مبنای آن، نفوس جزئی انسان‌ها، صرفاً توسط بدن‌های مادی پدید می‌آید. ایشان تمام آیات و روایاتی را که ظاهرشان دلالت بر تقدم نفس بر بدن دارند به گونه‌ای معنا یا تأویل می‌کنند که با دیدگاه حدوث جسمانی نفس سازگار باشد. استاد فیاضی با انتقاد از مبانی حکمت تعالیه و وحدت شخصی وجود، سرچشمه‌ی حقیقت انسان را به آن معنا که در عرفان و حکمت متعالیه بیان می‌شود، خداوند متعال نمی‌دانند. از تحلیل آثار ایشان برمی‌آید که ایشان قائل‌اند که ارواح انسان‌ها، پیش از تعلق به بدن‌های مادی، هم در عالم عقل و هم در عالم مثال، دارای تکثر بوده است. درنگاه برگزیده، حقیقت انسان از ذات الهی سرچشمه می‌گیرد و در عالم عقل، به وجود واحد جمعی موجود است و پیش از تعلق نفس به بدن مادی، به واسطه‌ی تعلق روح به طینت مثالی، نفوس جزئی انسان‌ها پدید می‌آید. بررسی سیر انسان در قوس نزول در نصوص اسلامی، پیامدهای کلامی متعددی درحیطه‌ی پاسخ به شبهات مربوط به جبر و تبعیض و عدل الهی و فلسفه‌ی آفرینش انسان دارد، به این صورت که تفاوت‌های انسان‌ها در دنیا و وضعیت‌هایشان، به اقتضائات خاص هر انسان و انتخاب‌های او، قبل از حیات دنیا برمی‌گردد. همچنین به واسطه‌ی نحوه‌ی خاص حضور انسان در عالم مثال پیش از حیات دنیوی، راه‌کارهایی نو درباب نحوه‌ی ارتباط نفس و بدن مادی در دنیا، به واسطه‌ی طینت مثالی می‌توان ارائه داد.

علامه طباطبایی در تفسیر المیزان و جوادی آملی در تفسیر تسنیم هر یک با رویکرد تفسیری خاص خود، به بررسی آیات مرتبط با زنان پرداخته‌اند. با وجود عمق اندیشه علامه طباطبایی، گذشت زمان و ارائه نظریات نوین در حوزه زنان، بررسی دیدگاه‌های ایشان همچنان از اهمیت زیادی برخوردار است. جوادی آملی در تفسیر تسنیم، ضمن تبیین مباحث المیزان، با ارائه نظریات جدید، به نقد و تکمیل دیدگاه‌های علامه پرداخته است. پژوهش حاضر با هدف تحلیل و بررسی وجوه افتراق آرای تفسیری این دو مفسر در مسائل زنان، به روش کتابخانه‌ای انجام شده است. در این راستا، ابتدا آرای تفسیری علامه طباطبایی در تفسیر المیزان استخراج شد، سپس نقدها و تکمیل‌های جوادی آملی بر این آراء، در سه محور اصلی کلامی- فلسفی، فقهی- حقوقی و قصص، دسته‌بندی و تحلیل گردید. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که جوادی آملی با بهره‌گیری از روش‌هایی مشابه استاد خود مانند تفسیر قرآن به قرآن، تفسیر روایی و تفسیر عقلی، به تبیین مفاهیم پرداخته است. وی ضمن بازتعریف مفاهیم اساسی، ارجاع متشابهات به محکمات و اقامه براهین قوی، بینش جدیدی را درباره زنان ارائه داده است. با بررسی دیدگاه‌های این دو مفسر می‌توان اذعان کرد که نقدهای جوادی آملی بر تفسیر المیزان، غالباً مستند و مستدل هستند. وی با بهره‌گیری از استدلالی عمیق و متقن، مسائل مربوط به زنان را با توجه به مقتضیات عصر حاضر بررسی کرده است. در حوزه کلامی - فلسفی، تمرکز ایشان بر نوع فاعلیت خداوند بر مخلوق، جنس وجودی خلقت زن و جایگاه اخروی زن است. در حوزه فقهی - حقوقی، مباحث مربوط به نقش زن در خانواده و اجتماع مورد نقد و بررسی قرار گرفته‌اند. در حوزه قصص نیز، داستان‌های قرآنی و احادیث مرتبط با مسائل زنان محور تحلیل بوده است. این پژوهش نشان می‌دهد که دیدگاه جوادی آملی در نقد و تکمیل آرای علامه طباطبایی، با توجه به نیازهای جدید تفسیری، به تکامل مباحث مرتبط با زنان در تفاسیر قرآنی کمک کرده است.

حکمت متعالیه یکی از مهم‌ترین شاخه‌های فلسفه اسلامی است که توسط ملاصدرا پایه‌گذاری شده است. این فلسفه به بررسی مسائل مربوط به وجود، ماهیت، و رابطه آن‌ها با هم جوهری می‌پردازد. یکی از مباحث مهم در حکمت متعالیه، مسأله “وجود ذهنی” است. وجود ذهنی به این مفهوم اشاره دارد که چگونه تصورات و مفاهیم انتزاعی می‌توانند در ذهن انسان تحقق یابند.

مثبت‌اندیشی یا حسن‌ظن توجه به جنبه‌های مثبت زندگی و تمرکز بر اعمال، گفتار و افکار مثبت دیگران و ارائه‌ی تفسیر مثبت از آنها و انتظار نتایج خوشایند است. در قرآن کریم و روایات بارها از تعبیر حسن‌ظن استفاده شده است. همچنین در حاکمیت الهی امر بر گمان نیک بر دیگران است و پیامبران هم بر تغییر افکار و دیدگاه انسان‌ها نسبت به خداوند، خویشتن و عالم تاکید داشته‌اند و همواره در صدد این امر بوده‌اند که جز در شرایط خاص، نگاه انسان باید مثبت و خوش‌بینانه باشد. محققان روانشناسی مثبت‌نگر در علوم بشری به تقویت حس خودکارآمدی تاکید دارند و با سازه‌هایی چون تاب‌آوری، پرورش معنا در زندگی، خودباوری، ایجاد روابط مثبت در خانواده، به تغییر نگرش نسبت به رویدادهای زندگی با تبیین و تفسیر مثبت هستند. انسان ساخته و پرداخته افکار خویش است و کسی که با مثبت‌اندیشی به خدا، خود، اطرافیان، جهان خلقت و حوادث آن بنگرد آثار فردی و اجتماعی بر جای می‌گذارد. در این پایان‌نامه به بررسی آثار فردی و اجتماعی مثبت‌اندیشی در آموزه‌های دینی با دیدگاه علامه جوادی آملی پرداخته شده است. مهمترین نتایج تحقیق عبارتند از: افزایش امید به زندگی، آرامش زایی، رضایت از زندگی، نشاط و شادی حقیقی، محبت‌زایی در جامعه، استحکام خانواده و بالا رفتن اعتماد و وحدت در جامعه. هدف از این نوشتار که با روش توصیفی، تحلیلی، مساله محور و کتابخانه‌ای نگارش یافته است، تلاش برای تبیین و تفسیر این آثار است. این پایان‌نامه ابتدا مفاهیم کلیدی را مورد بررسی قرار داده است، سپس به مولفه‌های مثبت‌اندیشی در علوم بشری ‌پرداخته و آثار فردی و اجتماعی مثبت‌اندیشی را مورد بررسی قرار داده است با انجام این تحقیق ‌امیداست که بهترین و کامل‌ترین تبیین این آثار ارائه شود.

صیرورت انسان به سوی خداوند متعال از موضوعات مهم و کاربردی مطرح شده در قرآن کریم است که در آیات متعدد به آن اشاره شده و عالمان علوم اسلامی در آثار خود در رابطه با آن سخن به میان آورده اند. در این بین آیت‌الله جوادی آملی(دام ظله) مطالب مهمی در آثار خود، بخصوص آثار قرآنی، پیرامون آن مطرح کرده است. آیت الله جوادی آملی(دام ظله) با الهام گرفتن از قرآن کریم، کاروان هستی و از جمله انسان را در حال صیرورت به سوی خداوند متعال می داند. از نظر ایشان صیرورت به معنای تحول و شدن و از نوعی به نوع دیگر و از مرحله‌ای به مرحله دیگر تکامل یافتن است. این واژه به لحاظ معنایی با الفاظی همچون رجوع، سیر، قلب و... که در قرآن کریم آمده است، مرتبط می‌باشد. صیرورت انسان به سوی خداوند متعال، از طرفی امری همگانی بوده و شامل همه انسانهای خوب و بد می‌شود و مقصد همه آنها در این صیرورت، خداوند متعال است که در نهایت انسان‌های خوب به ملاقات صفات جمال الهی بار می‌یابند و انسان‌های بد به ملاقات صفات جلال الهی می‌رسند، و از طرف دیگر این صیرورت امری مستمر بوده و در همه مراحل حیات انسان جریان دارد. صیرورت انسان متصف به خوب و بد می‌شود. عواملی مانند تقوای الهی، توحید عملی، بهره‌مندی از قرآن کریم، فکر و نظر، عنایت و صحابت الهی و... سبب صیرورت خوب و عواملی همچون کفر و نفاق، طغیان و گناه، ظلم، فرار از جنگ و... صیرورت بد را درپی دارند. صیرورت انسان به سوی خداوند متعال دارای کاربست‌های مهم اعتقادی می‌باشد. از رهگذر صیرورت می‌توان اثبات نمود که خالق و مدبر عالم هستی تنها خداوند متعال است و کسی به صورت مستقل قدرت خلق و تدبیر را ندارد. همچنین صیرورت انسان به سوی خداوند متعال ما را به ضرورت وحی الهی رهنمون می‌شود. اثبات معاد و اثبات عینبت انسان دنیایی با انسان مبعوث در آخرت از جمله کاربست‌های مهم صیرورت است که دارای آثار ویژه ای است. صیرورت انسان به سوی خداوند متعال معرفت خوبی را نسبت به جهان در اختیار جویندگان حقیقت قرار می‌دهد، به‌گونه‌ای که از صیرورت می‌توان به تقسیم موجودات عالم از جهت قرب الهی و یا کیفیت صیرورت پی برده و همچنین دانست که همه موجودات به همراه امام خود در حرکت به سوی خداوند متعال هستند. در بعد شناخت انسان هم صیرورت دارای کاربست است و سبب شناخت ویژگی‌هایی همچون: خلقت حکیمانه انسان، صیرورت یافتن انسان به آتش یا روح و ریحان،‌ ترکیب دو بعدی انسان، ملازمت‌ انسان صاحب باطن خوب با صیرورت خوب و انسان صاحب باطن بد با صیرورت بد، کمال پذیری انسان و هم رتبگی مراتب وجودی انسان با مراحل صیرورت، در‌باره انسان می‌شود.

این مقاله با تمرکز بر جایگاه انسان در نظام تأویلی آیت‌الله جوادی آملی، به تبیین مفهومی و تحلیل نظری تأویلات قرآنی در باب هویت، فطرت و غایت انسانی می‌پردازد. هدف اصلی، بررسی نحوه صورت‌بندی انسان‌شناسی قرآنی در پرتو مبانی حکمت متعالیه، عرفان اسلامی و اصول تفسیر تأویلی است. مقاله با اتخاذ رویکردی تحلیلی و مفهومی، به بازسازی دستگاه فکری جوادی آملی در حوزه تأویل می‌پردازد و ضمن تحلیل مفاهیمی چون خلافت الهی، عقل قدسی، فطرت توحیدی و حرکت جوهری، انسان را نه‌ تنها به‌ مثابه مفسر قرآن، بلکه به‌عنوان محور تأویل معرفی می‌کند. ویژگی تأویل در اندیشه ایشان، بر تعامل عقل، شهود، و سلوک باطنی استوار است که در پیوندی وثیق با مبانی هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی، ساختار انسان‌شناختی تأویلات قرآنی را سامان می‌دهد. دستاورد مقاله در برجسته‌سازی نقش انسان کامل به ‌مثابه آیینه اسماء و واسطه تجلی حق، بازخوانی تأویلی از انسان به‌مثابه خلیفه الله و ارائه الگویی وحدت‌گرا از فهم باطنی قرآن است. یافته‌های این مطالعه زمینه‌ای برای توسعه نظام انسان‌شناسی تأویلی در الهیات اسلامی معاصر فراهم می‌آورد

یکی از شبهات مهمی که در جریان ترک فعل ابلیس مطرح می شود این است که ابلیس در جریان رانده شدن خویش از ساحت الهی تلاش دارد تا این فعل را به خدا نسبت داده از سویی برای انتقام از حضرت آدم علیه السلام به عزت و جلال الهی سوگند یاد می کند که نگذارد بهشت جایگاه ابدی انسان گردد. لیکن این که آیا ابلیس با اراده و اختیار خویش ترک سجده نموده و تکبر ورزید و یا اینکه این ترک فعل، براساس جبلّی و سرشت ابلیس بوده و او مجبور به ترک سجده بوده و لذا پیامد آن دوری از رحمت الهی و متلبس به خلعت غضب و لعن الهی شده شده است از منظر مفسران و اهل تصوف و عرفان مباحثی مطرح شده است. از ظواهر سخنان برخی از متصوفه مانند عین القضات همدانی با استناد به آیه" قَالَ فَبِمَا أَغْوَیْتَنِی لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَکَ الْمُسْتَقِیمَ "این گونه می توان استنباط نمود که او با تأویلی خلاف ظاهر از معنای آیه، به دفاع از ابلیس برخاسته، و عدم اختیار و جبر ابلیس را از آیه فهمیده است. اینها معتقدند در نهایت ابلیس مشمول رحمت الهی گشته و به بهشت بر می گردد. در مقابل بسیاری از مفسران و عرفا او را واجد اختیار دانسته لعن او را نتیجه ابا و استکباری می دانند که در مقابل خدای متعال ابراز نموده است. . یافته های تحقیق برآن است که ابلیس فاقد اختیار نبوده بلکه واجد آن بوده و با خوی استکباری که داشت تمرد نموده است.

قانون اساسی و اسناد و قوانین و مقررات زیرمجموعه آن بر اسلامی بودن امور تصریح و تاکید دارد. در قانون اسلامی در اصل دوم و چهارم به این مساله تصریح شده است. سوال این نوشته آن است که کاربست نظریه علم دینی آیت الله جوادی آملی به عنوان نظریه پشتیبان اسلامی بودن قوانین و مقررات مستلزم توجه به چه نکاتی در این نظریه است؟ همة قوانین بر اثر دانش‌های مرتبط در حوزه اقتصاد، سیاست، مدیریت، فقه... تنظیم می‌شود. بهره‌بردن از کدام دانش‌ها می‌تواند اسلامی بودن قوانین و مقررات را تضمین کند؟ در این نوشته ظرفیت‌ها و محدودیتهای نظریه علم دینی/ دانشگاه اسلامی/جامعه اسلامی استاد جوادی آملی در قلمرو عام بررسی می‌شود. در این نظریه که از سوی یک عالم طراز اول اسلامی با سابقه طولانی در تصمیم‌گیری‌های سیاسی و مدیریتی ارائه شده است، نکات مثبت فراوانی وجود دارد، مانند: توجه به همه منابع معرفتی؛ یعنی عقل‌های چهارگانه و نقل در کنار هم، حفظ هویت معرفتی هر کدام از منابع، توجه به امکان خطا در همه منابع معرفتی در دسترس بشر اعم از نقل و عقل، نشان دادن شمای کلی شیوه و روشِ در کنار هم نشستن این منابع. اما از سوی دیگر با توجه به وضعیت موجود مراکز علمی و تصمیم‌گیری، مسیر طولانی در امکان عملیاتی‌شدن این نظریه وجود دارد. از مشکلات مسیر به این امور می‌توان اشاره کرد: تثبیت معرفت‌بخشی عقل ناب و عقل تجریدی در محافل علمی و قرینه و منبع بودن آن برای معرفت علمی رایج دانشگاهی، حقانیت اسلام به معنای عام و منبع بودن آن برای کشف قواعد هستی‌شناسانه، حقوقی- اخلاقی، تثبیت منبع بودن یافته‌های عقلی برای مباحث فقهی. علارغم این مشکلات این نظریه قابل سرمایه‌گذاری جدی در این وادی است.

عرفان شیعی، اگر تعریفی متمایز از سایر عرفان‏ها ارائه ندهد، بی‎تردید، سرچشمه‏های منحصر به فرد (مثل روایات و ادعیه مأثوره با افقهای معرفتی متفاوت) و در نتیجه آموزه‏هایی دارد که در سایر نحله‎های عرفا‎‎نی، تقریبا اثری از آن آموزه‎ها به چشم نمی‎خورد. هدف این نوشتار که با روش تحلیلی ـ توصیفی نگاشته شده آن است که به تبیین مسأله «برائت در عرفان شیعی» به عنوان آموزه‎ای که سایر عرفان‎ها فاقد این آموزه هستند. این مقاله، برائت را در دو قوس صعود و نزول مورد واکاوی قرار داده و به اثبات این فرضیه پرداخته است که برائت در قوس صعود، به عنوان یک مقام سه مرحله‎ای قابل طرح است که سالک الی الله با پیمودن این سه مرحله از غیر خدا بریده می‎شود. در این معنا، برائت عرفانی تفاوت‎های فاحشی با برائت از نگاه متکلّمان شیعه دارد. در قوس نزول نیز، این فرضیه مطرح می‎شود که مظهر «اسم بریء» حضرت زهرا3 است که با تناکح اسمائیه در کنار مظهر اسم ولی یعنی امیرالمؤمنین سبب ظهور اثرات وجودی در عوالم خواهد شد. این مقاله روایات و احادیثی در شأن حضرت صدّیقه طاهره را با همین ذائقه عرفان شیعی و به خصوص مبتنی بر اندیشه‎های عرفانی سه حکیم متأخر تشیع یعنی امام خمینی، علامه حسن زاده آملی و آیت الله جوادی آملی تبیین کرده است.

بی‌تردید «حقوق اجتماعی انسان» بسیار مورد پژوهش قرار گرفته است. اما هر پژوهش برمبنای خود به نتایجی رسیده است. در این مقاله درصددیم تا به ارزیابی رویکرد تفسیر انسان به انسان جوادی‌آملی در مسئله «چگونگی تحلیل حقوق اجتماعی انسان» بپردازیم. این پژوهش با استفاده از روش تحلیلی ـ توصیفی انجام شده است. پرسش پیشرو این است که ضرورت شناخت هویت انسان و جایگاه او در هستی برای دستیابی به حقوق اجتماعی انسان چیست؟ از آنجا که تاثیر این تحقیقات بر نحوه تحلیل حقوق اجتماعی انسان، تاثیر مستقیم دارد، پژوهش در این رابطه ضروری می‌نماید. به نظر می‌رسد، پیش نیازی تحلیل چگونگی ارتباط انسان با جامعه، شناخت دقیق از مبانی هستی شناسی انسان و جامعه است. نظر به این رویکرد، شناخت انسان منحصراً به سه مبدأ تصوری: «شناخت هویت، جایگاه و ارتباط انسان با نظام هستی» صورت می‌پذیرد. سپس، برپایه این مبادی تصوری می‌توان به تحلیلی از جامعه دست یافت. نقطه ثقل نگاه این اندیشمند، تجربه و روح اصیل انسانی است که این دیدگاه، با تأکید بر موقعیت انسان در هستی، کرامت ذاتی او و لزوم ابتنای تبیین حقوق اجتماعی بر فطرت، زمینه را برای تحقق جامعه‌ای عادلانه، با نظر به الگوگیری از انسان کامل به عنوان خلیفه الهی، فراهم می‌سازد. تأمل در مقالات نگاشته شده، حکایت از آن دارد که در راستای تحلیل حقوق اجتماعی انسان بر پایه آرای جوادی‌آملی پژوهش‌های متعددی انجام شده است اما کمتر به رویکرد تفسیر انسان به انسان این اندیشمند توجه گردیده است. در این مقاله ثابت شده که این مبنا، یکی از بنیادهای قابل توجه در تبیین حقوق اجتماعی انسان می‌باشد که در این اندیشه بسیار بر آن تاکید شده است.