جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آیت‌الله‌جوادی آملی به‌تبع استاد خود علامه‌طباطبایی و براساس حکمت صدرایی، با تحلیل عین ربط بودن معلول به علت، وحدت وجود عرفانی را پایه‌ریزی می‌کند. با این تحلیل، ماهیت به مفهوم، و سازوکار هستی‌شناختی و منطق هستی در این نظرگاه به تقسیم شیء به وجود و مفهوم برمی‌گردد؛ بنابراین آنچه متن هستی را پُر کرده فقط وجود است که به علم حضوریِ شهودی در مشهد نفس عارف قرار می‌گیرد و جز آن مفهومی است که قوام‌بخش علم عرفان نظری است و کاروبار استدلالات، احتجاجات و منطق عرفانی را فراهم می‌کند؛ ازسوی‌دیگر همین تقسیم‌بندی پایۀ منطقی دوگانۀ «بود و نمود» می‌شود، که والاتر از نگاه تشکیکی است که مقام ذات را حقیقتِ رقایق فیض منبسط و وجودات مقید می‌داند. در این دیدگاه عرفانی، جز ذات اطلاقی حق، که لابه‌شرط مقسمی است و والاتر از مقام و منصب است، دیگر مراتب هستی نمود و سایۀ این حقیقت فوق‌ِمتعال‌اند. این عرفان اصیل توحیدی، تعریف انسان موحد را نیز متفاوت می‌کند؛ دیگر مانند فلسفه سخن گفتن از ثبوتِ استقلالی نفس عارف و قوای ادراکی او در درک هستی خارجی رخت می‌بندد و هویت انسان با نظر به توحید عرفانی خود پرسش‌برانگیز می‌شود که چگونه دربرابر حقیقت توحید، وجود و هویت موحد می‌تواند موجه باشد. این پرسش بحث را دربارۀ فنای عرفانی به‌درستی پیش‌می‌کشد.

هدف: فکر و آگاهی برای انسان به‌عنوان یک موجود آگاه و مختار بسیار مهم است. برای جوامعی که دین الهی را به‌عنوان عنصر اصلی زندگی خود پذیرفته‌اند، این مسئله که چه فکری، فکر دینی و چه معرفتی، معرفت الهی محسوب می‌شود، بسیار اساسی است. هدف این نوشتار بررسی چیستی معرفت دینی اسلامی از دیدگاه استاد جوادی آملی خواهد بود. این مقاله مؤلفه‌های معرفت دینی و چگونگی حصول آن را از دیدگاه استاد معلوم می‌کند. روش تحقیق در این نوشتار، توصیفی - تحلیلی است و از دیگر روش‌های پژوهش استفاده نمی‌شود.استاد جوادی عقل و نقل را دو وسیلۀ تحصیل معرفت دینی می‌داند. از دیدگاه ایشان امکان ندارد کسی بتواند بدون پشتوانه‌های عقلی به متون دینی مراجعه کند و به معرفت دینی نائل شود. فهم متون دینی خالی‌الذهن برای هیچ‌کس اتفاق نمی‌افتد و طرفداران مکتب تفکیک که چنین داعیه‌ای دارند، خود دچار اختلاف‌های فراوانی در فهم متون دینی هستند. البته ایشان نظریۀ تکامل معرفت دینی را (که عقل را معیار درستی و نادرستی فهم متون دینی می‌داند) نیز نمی‌پذیرد.از نظر استاد سنجش عقلی و نقلی دو مؤلفه‌ای هستند که در تعامل با هم، معرفت دینی را شکل می‌دهند. سنجش عقلانی در قالب عقلِ مصباح و عقلِ منبع نمایان می‌شود و سنجش نقلی در رجوع به الفاظ قرآن و سنت. این دو مؤلفه در نمایاندن معرفت دینی با هم تعاضد دارند و اگر بنا بر فرض محال، تعارضی رخ دهد، این تعارض با ترجیح یکی بر دیگری حل می‌شود.

چکیده: در این پژوهش که با روش توصیفی تحلیلی صورت پذیرفته نظریة خاص آیت الله جوادی آملی درخصوص تولید علم دینی، که به نظریة «علم دینی حداکثری» شهرت یافته، تبیین می شود. ایشان نظریة تولید علم دینی را به گونه ای سامان می دهد که در ضمن آن هریک از مبادی معرفتی بشر، اعم از عقل، نقل، شهود و حتی تجربة حسی، ارزش و اعتبار خاص خود را به دست می آورند. پس از بررسی و دسته بندی آرای معظم له درخصوص معنای دقیق علم دینی، به تبیین راهکارهای تولید علم دینی از دیدگاه ایشان پرداخته، بیان می کند که ایشان با برداشتی جدید از معنای دین و رابطة آن با عقل، دست کم به سیزده راهکار مشخص درخصوص تولید علم دینی، مبتنی بر نظریة خود دست یافته اند که البته می توان این راهکارها را در رابطة طولی به «راهکارهای مرتبط با حوزة نظریه پردازی» و «راهکارهای مرتبط با حوزة عملیاتی و میدانی» دسته بندی کرد. نگارنده ابهاماتی بر این نظریه وارد می داند، که با بهسازی و رفع مشکلات این نظریه، می توان آن را مبنای مناسبی برای فعالیت های نظریه پردازانه و فعالیت های عملی درخصوص تولید علم دینی قرار داد.

پژوهش حاضر، پاسخی است به این پرسش که آیا دو مفهوم «دین» و «دینی» تفاوت دارند؟ ازآنجاکه روشن شدن نظریۀ علم دینی آیت‌الله جوادی آملی منوط به داشتن تصویری درست از مفاهیم پایه است و توجه نداشتن به این مفاهیم، سبب طرح بعضی از اشکالات شده است، سعی نویسنده تبیین برخی مفاهیم پایه در دیدگاه صاحب کتاب منزلت عقل در هندسۀ معرفت دینی است. هدف دیگر، پاسخ به نقدها در سایۀ آن مبانی است. نویسنده با مراجعه به کتاب‎‌ها و مقالات ایشان، با شیوه‎‌ای تحلیلی- استدلالی، بیان تازه‌ای از نظریۀ علم دینی حضرت استاد عرضه کرده است. باتوجه‌به تفاوت «دین» و «دینی»، به اشکالات پاسخ می‌دهیم و مفهوم «علم دینی» را از نگاه صاحب نظریه روشن‎‌تر می‎‌کنیم. مهم‎‌ترین نتایج عبارت‌اند از 1) حقیقت دین، معرفتی است از سنخ علم حضوری که پیامبر اکرم (صل الله علیه و آله) و معصومین (علیهم السلام) به آن دسترسی دارند؛ 2) معرفت دینی، مجموعه‎‌ای از دانش‎‌هاست که غیرمعصومین ازراه علم‎‌حصولی به‌دست می‎‌آورند؛ 3) معرفت دینی منحصر به فهم «نقل» نیست و معرفت‎‌های «عقلی»، حتی عقل تجربی، با تکیه بر جهان‌بینی الهی، معرفتی «دینی» است؛ 4) علم دینی، یعنی کشف «قول» یا «فعل» خداوند که به‌واسطۀ عقل یا نقل یا هردوست.

مبحث علم و دین یکی از چالش‌برانگیزترین مباحث از گذشته تا حال بوده است و دانشمندان بسیاری در حوزه‌های گوناگون و با رویکردهای متفاوت نسبت به آن اظهار نظر کرده‌اند؛ لذا تنقیح و تعیین نسبت میان علم و دین که به مناسبات بعدی هر دو در حوزه تولید علم دینی تأثیر شگرفی می‌گذارد، ضروری می‌نماید. حضرت آیت‌الله جوادی آملی به فراخور این نیاز و ضرورت، در این زمینه نظریه علم دینی ارائه کرده‌اند که این نوشتار به بررسی، تبیین و پیامدهای آن پرداخته است. ایشان پیرامون نسبت رابطه علم و دین معتقدند که این نزاع به وجود آمده، تخیّلی و ناشی از کج‌فهمی و ناصوابِ این نسبت می‌باشد و با این اندیشه که دین و عقل هیچ‌گاه رهاورد همدیگر را نفی نکرده‌اند، بر آن است که باید علم اعم از تجربی، طبیعی و انسانی (که محصولات عقل تجربی و تجریدی‌اند) با دین در یک حریم معرفتی مطرح و پردازش شوند. بنابراین تقسیم علم به دینی و غیر دینی اشتباه است و همان گونه که علوم موجود و منصوص در منقولات دینی، مطالعه کتاب تشریع الهی است، علوم دیگر مانند فیزیک و شیمی که به مطالعه صنع الهی می‌پردازند، مطالعه کتاب تکوین است و دینی می‌باشند.

در این پژوهش آرای دکتر بهشتی و آیت الله جوادی آملی در زمینه غرب و نظریات مدرن و چگونگی تعامل یا تقابل با آن مورد بررسی قرار گرفته است. چارچوب نظری این پژوهش بر مبنای نگرش دکتر میرسپاسی در زمینه رویکرد روشنفکران ایرانی به پدیده مدرنیته شکل گرفته است. میر سپاسی روشنفکران ایرانی را به دو گروه تقسیم می کند: گروهی با رویکردی جامعه شناختی و بر اساس مقتضیات زمان و نیازهای روز جامعه، مدرنیته را تحلیل می کنند از این رو با نگاهی گزینش گرانه، جنبه هایی از نظریات مدرن را می پذیرند ولی گروهی دیگر بر مبنای هستی شناسی و جهان شناسی به پدیده مدرنیته و غرب می نگرند از این رو یا به طور مطلق آن را می پذیرند و یا به طور مطلق آن را رد می کنند. بر مبناینگرش میرسپاسی این فرضیه مطرح شده است که آیا می توان رویکرد روشنفکران به مدرنیته را به دیدگاههای روحانیت در مورد پدیده مدرنیته مرتبط کرد و چنین تقسیم بندی را در مورد اندیشه های روحانیت نسبت به غرب انجام داد. بر این اساس در این پژوهش ابتدا ارکان گفتمان مدرنیته چون لیبرالیسم، سکولاریسم، جهانی سازی، دموکراسی،نظریه ترقی، اومانیسم و... مورد بررسی قرار گرفته اند و سپس بعد از بیان زندگینامه و فعالیت های فرهنگی و سیاسی آیت الله دکتر بهشتی و آیت الله جوادی آملی دیدگاههای این دو متفکر روحانی درباره نظریات مدرن استخراج و در فصول چهارم و پنجم این پژوهش مطرح شده است و در پایان نظریات مدرن در دیدگاه آنان مورد مقایسه قرار گرفته اند.

یکی از مباحث باب امامت بحث ولایت امام و چگونگی تصرف او در عالم است. از آنجا که از سویی ایمان و معرفت کامل از طریق شناخت حقیقت وجودی ائمه علیهم السلام حاصل می­شود؛ و از دیگر سو امام به‌عنوان انسان کامل، سرچشمه خیرات کثیر به عالم است؛ پیشوای عالمیان در امور ظاهری و باطنی است، بر آن‌ها ولایت دارد. در این نوشتار، نویسنده تلاش کرده پس از تبین مفاهیم و معانی که شامل امام، فیض، ولایت و ولایت تکوینی است؛ به تبیین جایگاه امام علیه السلام در عالم تکوین بپردازد و با توضیح حقیقت نوری ائمه علیهم السلام و ولایت تکوینی ایشان به بیان دیدگاه آیت الله جوادی آملی می­پردازد. وی همچنین در بخش آخر مقاله شئون وآثار ولایت تکوینی را که از مصادیق آن می­توان به تحقق مخلوقات و بقای عالم و نزول برکات، با تاکید بر دیدگاه آیت الله جوادی آملی به چگونگی وجود وتصرف ائمه علیهم السلام در عالم اشاره کرده است و به توضیح مسائل مذکور می­پردازد. و بدین ترتیب جایگاه امام را به‌روشنی بیان کرده است.

یکی از مهم‏ترین استنادات قرآنی در فطری بودن معارف دینی، آیه 172 اعراف «أَلَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلى» است که می­توان آن را احتجاجی در برابر معاندین و منکرین دین دانست. آرای گوناگونی از متقدمین و متأخرین در مورد این آیه مطرح شده است؛ برخی آیه را در حد تمثیل دانسته­اند و بعضی دیگر معتقدند که آیه درصدد بیان واقعیت خارجی است‏. ضرورت بحث از این موضوع، زمانی نمایان می­شود که اختلاف نظرات متعدد و به ظاهر متناقض در این زمینه، موجب تشویش اذهان عرف و به ویژه علاقه­مندان به این بحث می­شود. مقاله حاضر پس از بررسی نظرات دیدگاه‌های شهید مطهری و استاد جوادی­آملی پیرامون عالم­ذر، بیان می­دارد که وجه تشابه این دو بزرگوار در عنایت به دیدگاه علامه طباطبایی است با این تفاوت که شهید مطهری ظاهراً این نظریه را پذیرفته­اند ولی استاد جوادی آن را نقد نموده­اند، به نظر می­رسد نوآوری نوشتار حاضر این است که می­توان دیدگاه ملکوت علامه طباطبایی را با نظریه­ی فطرت استاد جوادی­آملی جمع نمود.

این پایان نامهدر صدد اثبات و نمایش رابطه بین خالق و مخلوق بوده و با ابزار برهان و فلسفه و استفاده از نصوص دینی همچون کلام وحی و فرمایشات ائمه به این مهم می پردازد.به مقدار عبودیت انسان که نفی خود و کمالاتش را در پی خواهد داشت، انسان مظهر ربوبیت الهی خواهد بود و تصرفاتش در وجود خود و کل هستی، جلوه ای از ربوبیت و تدبیر الهی خواهد بود و ربوبیت الهی از مجرای وجود عبد، ظهور خواهد کرد. عبودیت و ربوبیت در حقیقت، دو جلوه از یک حقیقت است که به اعتبار لحاظ امری، ربوبیت و به اعتبار لحاظ خلقی، عبودیت اطلاق می شود. در صورت فقدان لحاظ خلقی عبودیت، حقیقتو جان آن که ربوبیت است، جلوه گر خواهد شد.

با بررسی رویکرد جوادی آملی و رفیعی قزوینی در خصوص اسفار اربعه، آشکار می‌گردد که میان این دو دیدگاه تفاوت‌ها و شباهت‌هایی وجود دارد. جوادی آملی نهایت سفر اول را همگام با حصول مقام ولایت و نهایت سفر سوم را مقارن با حصول مقام خلافت می‌داند؛ اما در دیدگاه رفیعی قزوینی، حصول مقام ولایت با انتهای سفر سوم همراه است. در دیدگاه وی، نهایت سفر اول ابتدای مقام قلب است و سفر دوم مبدأ ظهور روح در اصطلاح عرفاست؛ در حالی که شهودِ هویت غیبیه و رسیدن به مقام محو و طمس، تناسبی با مرتبۀ روح را ندارد، بلکه وصول به این امر با مقام خفی و اخفی تطابق دارد. عارفانی چون قیصری و کاشانی میان مراتب ابتدایی و انتهایی ولایت به تفاوت قائل‌اند، لکن چنین تمایزی در دیدگاه رفیعی قزوینی دیده نمی‌شود. از منظر وی، سفر اول در محدودۀ امور عامه و جواهر و اعراض سفر سوم حکما خواهد بود. لکن از منظر جوادی آملی محدودۀ سفر اول تا اثبات ذات حق‌تعالی ادامه دارد. علاوه بر شمول جواهر و اعراض در سفر سوم که رفیعی قزوینی به آن معتقد است، نحوۀ فاعلیت حق‌تعالی و کیفیت صدور واحد از کثیر در این سفر مورد بحث قرار می‌گیرد. این گفتار بر آن است که با روش تحلیلی ـ تطبیقی، دیدگاه این دو حکیم متأله را بررسی نماید.