جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نقش فرهنگی امام سجاد7 در زنده نگه داشتن اسلام و پایه گذاری و ایجاد تمدن اسلامی، نقش مهمی بود و می‎توان گفت که بعد از پیامبر9 و امیرالمؤمنین7، امام سجاد7 سومین احیاگر اندیشه‎های اسلامی است. رساله حقوق امام سجاد7 به عنوان یکی از ‌‌مهم‌ترین منشورات اخلاقی است که علاوه بر فرهنگ‌سازی، استفاده‎های تمدنی زیادی از آن می‎توان داشت. مقاله حاضر درصدد بررسی نقش فرهنگی امام سجاد7 در زمینه‌سازی واحیاء تمدن اسلامی (با تأکید بر رساله حقوق) با روش کتابخانه‌ای است.

امام سجاد(ع) (61-94ه.ق.) تأثیر فراوانی بر فقهای عصر خویش داشت و بسیاری از آنان را می‌توان از اصحاب آن حضرت برشمرد. اصحاب فقیه امام سجاد(ع) طیف گسترده‌ای از عالمان شیعه و سنی در مناطق مختلف و با گرایش‌های علمی متفاوت بودند. این مقاله با هدف نشان دادن گرایش علمی و تبین جایگاه علمی اصحاب فقیه امام سجاد(ع) به گونه‌شناسی دانشی آنان می‌پردازد و با توجه به داده‌های تاریخی به این نتیجه می‌رسد که اصحاب فقیه امام سجاد(ع) علاوه بر فقه، در دانش‌های دیگر هم جایگاهی ویژه داشتند و با توجه به روایات باقی‌مانده از آن‌ها، می‌توان آنان را در گروه‌های فقیه مفسر، فقیه متکلم، فقیه محدث و فقیه مورخ طبقه‌بندی کرد.

در مفهوم‌شناسی «دلال» به‌مثابه شیوه‌ای در رابطه بنده با خداوند، دو برداشت ایجابی و سلبی، قابل تبیین است. در بعد سلبی، نیایشگر در دام آفاتی می‌افتد؛ حجاب‌هایی نظیر: عجب، کبر و ...؛ بعد ایجابی نیز به ظرافت‌ها و لطافت‌های مناجات باخدا اشاره دارد که نیایشگر با شیرین‌زبانی و ناز و کرشمه، تلاش دارد خود را هرچه بیشتر به معشوق نزدیک کند. این مقاله، به روش توصیفی ـ تحلیلی و با جستجو در دعاهای امامان معصوم به‌ویژه مناجات عارفانه، امام سجاد× می‌کوشد، ابعاد مختلف دلال را واکاوی کند؛ نتایج این بررسی‌ها نشان می‌دهد؛ برخلاف دیدگاه برخی از محققان، که عمدتاً دلال را تنها در حوزه سلبی مورد توجه قرار داده‌اند، در سیره عبادی ـ اخلاقی معصومان^ بر بعد ایجابی تأکید زیادی شده است؛ افزون‌براین، می‌توان نمونه‌هایی از دلال فعلی و رفتاری را در سیره آنان جستجو کرد که دیگران به این معنا اشاره‌ای نکرده‌اند.

آغاز خلافت بنی امیه و تبدیل خلافت به سلطنت از حساس­ترین دوره­های مؤثر بر اندیشه سیاسی پس از اسلام است. در آن ایام، امامان شیعی، بنا بر وظیفۀ الهی در جهت حفظ و احیای اندیشه اسلامی در برابر انحرافات اموی کوشیدند. یکی از انحرافاتی که در زمان امام سجاد(ع) به اوج خود رسید، تحریف نبوت و رهبری بود و امام سجاد(ع) به شیوه­ای خاص در برابر انحرافات فکری – سیاسی جامعه اموی ایستادگی کرد. در این مقاله، فعالیت امام سجاد(ع) بر اساس «صحیفه سجادیه» بررسی شده­است؛ از آن جمله با تحلیل محتوایی، مسئله نبوت به عنوان یکی از ابعاد سیاسی- اعتقادی در صحیفه سجادیه مورد بررسی قرار گرفته است تا راهبرد ایشان در جهت حفظ مفهوم و جایگاه نبوت نشان داده شود. امام سجاد(ع) با بررسی اوضاع سیاسی و اجتماعی عصر خویش، از طریق دعا به بیان اعتقادات مذهبی و اصول دین به ویژه نبوت و بعثت و پیوند آن با امامت پرداخت.

صحیفه سجادیه، میراثی ارزشمند است که دقیق‌ترین مسائل دینی را با لطیف‌ترین واژگان، در قالب دعا بیان نموده است. این کتاب گرچه از یک سو کتاب دعاست؛ امّا از سوی دیگر، کتاب انسان‌سازی و آموزش و تربیت انسانی است. پژوهش حاضر با روش اسنادی و تحلیلی و محور ساختن ادعیه صحیفه سجادیه، به دنبال پاسخ به این مسئله بوده که نظام تربیتی ترسیم شده در صحیفه، ‌با محوریت تربیت معنوی و فقهی، چگونه است و چگونه می‌توان خوانشی دوباره از زاویه‌ای تربیتی انجام داد که به ترسیم فضای تربیت معنوی و فقهی صحیفه بیانجامد. این پژوهش با استخراج «مبانی» و «اصول» تربیت معنوی و فقهی، «روش‌های» تربیتی مورد اشاره در صحیفه را نیز استخراج کرده و با مدوّن‌سازی آنها، در جهت نیل به اهداف خود، گام برداشته است. نتایج حاصل از این پژوهش بیانگر آن است که مبانی تربیتی مطرح در صحیفه، پنج مبنا (مبانی معرفت‌شناسی، خداشناسی، هستی‌شناسی، انسان‌شناسی و معادشناسی)، اصول تربیتی، حول چهارده محور (اصل محدودیت فرصت‌ها و امکانات، اصل آگاه نمودن متربّی از علت تشویق و تنبیه، اصل بازگشت و تغییر رفتار، اصل تناسب توان و تکلیف، اصل ناپایداری امور، اصل پیشگیری، اصل عزّتمندی، اصل تقویت اراده و...) و روش‌های تربیت معنوی و فقهی در حدود بیست و چهار روش (روش آسان‌گیری و تدریج، روش‌اسوه‌سازی معنوی (الگوگیری)، روش اقتصاد و میانه‌روی (اعتدال)، روش امکان جبران و فرصت بخشی، روش بیم و امید (بشارت و انذار)، روش تأخیر در کیفر و تنبیه، روش تغافل و نادیده انگاری، روش تفضّلِ قانون‌مند، روش تفکر و اعطای بینش، روش دوستی و مجالست‌گزینی با نیکان، روش دیگرخواهی (قاعده زرّین)، روش صبر و استتقامت، روش قدردانی، روش‌های قرآنی، روش محبّت، روش مدارا و رفق، روش مشاهده، روش نظارت و ...) هستند. همچنین لوازم محوری در تربیت معنوی و فقهی که از صحیفه استخراج شده‌اند، هجده موردند که همگی از ملزومات امر تربیت، در همه روش‌های تربیتی می‌باشند.