جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بنا به نظر رورتی، چرخش زبانی انقلابی بود که می‌بایست منازعات رئالیستی و ضد ‌رئالیستی را منحل می‌کرد؛ اما رئالسیم با قدمتی به درازای تاریخ فلسفه از چنان نفوذی برخوردار بود که حتی فیلسوفان زبانی نظیر پوزیتویست‌های منطقی که موضع خود را علناً در برابر متافیزیک می‌دانستند، نتوانستند به‌ طور کامل از چنگ آن خلاصی یابند. این امر به ‌دلیل مبنا قرار گرفتن نظریۀ مطابقت صدق و روی دیگر این سکّه، یعنی نظریۀ بازنمایی در فلسفۀ زبان فیلسوفان تحلیلی بود. رورتی با تمسک به فیلسوفانی که این دو نظریۀ یادشده را به نفع وحدت سوژه‌ ـ ‌ابژه کنار می‌گذارند، درصدد استدلال برای اولیّه بودن مفهوم صدق و نیز وابسته ‌بودن آن به خود زبان، نه چیز فرا‌زبانی، برمی‌آید؛ از این ‌رو، زمانی که صدق به خود زبان بازگشت، دیگر جایی برای واقعیتی خارج ‌از زبان نمی‌ماند که کاربر زبان برای دست‌یابی به حقیقت مجبور به بازنمایی آن باشد. در نهایت، هدف او این است که نشان دهد کاربر زبان همواره در تماس مستقیم با جهان خارج به ‌عنوان یکی از شرایط علّی ایجاد بازی‌های زبانی ما است و نه به‌ عنوان تبیین‌گر و توجیه‌کنندۀ گزاره‌های تکین زبان ما؛ بنابراین، رورتی با کنار گذاشتن مرزهای زبان و تمام دوگانه‌ها، فلسفۀ زبان خالصی را مجاز می‌داند که رئالیسم در آن محکوم به انحلال است.

تأمل و ارزیابی انتقادی در ماهیت فلسفه فرافلسفه خوانده می‌شود. یکی از رویکردهای مهم فرافلسفی، بینشی است که براساسِ آن نه‌تنها تعارض نظر و عمل از بین نرفته و، به‌ویژه، با اولویتِ نظر بر عمل فیصله نمی­یابد بلکه این مقتضیات عملی است که بر ساحت نظرورزی تأثیر می‌گذارد و گاه تعیین­کننده می­گردد. به‌طورِ خاص، خوانش جدید از پراگماتیسم با تأکید بر مسئلۀ زبان در این حوزه جای می­گیرد. در این راستا، ریچارد رورتی به بازبینیِ مفروضاتِ سنتیِ فلسفه در معنای عام و کلاسیک آن می‌پردازد و نشان می­دهد که چگونه بازتعریف فلسفه در دوران متأخر تحت‌تأثیر حوزه­های گوناگون معرفتی ازجمله علم تجربی بوده است. در اینجا رابطۀ عمودی بین فلسفه با دیگر معرفت­های بشری رنگ می‌بازد و فلسفه در ارتباطی افقی و تعاملی با معرفت‌های متعدد بشری قرار می­گیرد. در فلسفۀ سیاسی پراگماتیسم جدید، به‌سببِ نگرش شالوده­شکنانه، مقولاتی همچون خیر، حقیقت و بسیاری دیگر از مفاهیم زیربنایی فلسفی مورد بازخوانی مجدد قرار می­گیرند. یکی از مفروضات این دیدگاه آن است که منازعات نظری بین بینش­های مختلف رفع‌شدنی نیستند و به‌جایِ تلاش برای اتمام یا الغای تعارض باید، با تکیه بر همبستگی در جامعه، به امکان مدیریت آن‌ها اندیشید. تحقق چنین امری مستلزم بازاندیشی در کارکرد فلسفه در نسبت و تعامل با امر سیاسی است. بدین منظور، پراگماتیسم جدید، با نقد فلسفۀ انتزاعی، رویکردی انضمامی اتخاذ نموده و به جای تمرکز بر عقل و ارادۀ آزاد در نظام­های فلسفی کلاسیک، اموری همچون غرایز و امیال آدمی را در کانون تأملات خویش قرار داده است.

وقتی فلاسفه و حقوق‌دانان مکتب حقوق طبیعی دربارة حقوق بشر سخن می‌گویند، آن را حقی برگرفته از ذات و طبیعت بشر می‌پندارند. اندیشمندانی نظیر ریچارد رورتی، با اتخاذ رویکردی تاریخی، عمل‌گرایانه و ساختارشکنانه، ذات و حقیقت جهان‌شمول در مورد انسان، ذات‌گرایی و مبناگرایی در حقوق بشر را به بوتة نقد می‌کشند. رورتی معتقد است به‌فراخور هر زمان و مکان، نوعی گفتمان حقوقی برای هر جامعه شکل می‌گیرد و با اجماع کلی در همان جامعه، به‌عنوان اصول حقوقی پذیرفته می‌شود. بنابراین، بیهوده خواهد بود که یک قانون جهانی و یکسان را به‌عنوان حقوق بشر، بر همة جوامع تحمیل کنیم. به‌عقیده او، آنچه ما را به هم نزدیک می‌کند، نه عقلانیت بشری، بلکه زمینه‌های مشترک تاریخی است. بنابراین، بهترین شیوه برای ارتقای فرهنگ حقوق بشری، تجربه‌های غمگین مشترک ماست، به این منظور که مردم را به‌سمت احترام به حقوق بشری و احساس هم‌دردی سوق دهیم. ما در این مقاله تلاش می‌کنیم به شبهاتی از این قبیل پاسخ دهیم: آیا عاطفه‌گرایی غیرعقلانی رورتی، قادر است بین داستان‌های درست و جعلی حقوق بشر تمایز قائل شود؟ با فرض تبیین رورتی از حمله به هرگونه ذات‌گرایی در انسان، مفهوم حقوق بشر در اندیشة وی چگونه امکان‌پذیر و قابل تبیین است؟ از طرف دیگر، آیا نظریة کلاسیک درباره حقوق بشر، یعنی نظریه‌ای که حقوق بشر را بر مبنای علایق و مصالح مشترک آدمیان تعریف و تبیین می‌کند، مبنای نامناسبی برای فهم حقوق بشر است؟ آیا دیدگاه رورتی که ساختارشکنی اصول کلی اخلاق است، ضداخلاقی و نافی اخلاق‌مداری نیست؟

طبق دیدگاه رورتی، هیچ مرجعی به نام حقیقت، برای سنجشِ ارزش‌های اجتماعی وجود ندارد؛ رویه‌های مستقر در جامعه مبتنی بر هیچ حقیقتی نیستند بلکه محصولِ پویای گفتگو، اجماع، و توافقِ آزادانۀ اعضای جامعه‌اند. امیدواری رورتی به اینکه می‌توان بدون توسل به حقیقت و صرفاً از طریق گفتگوی آزاد و گشوده، معیاری برای سنجش ارزش‌های اجتماعی فراهم ساخت، انتقادات بسیاری را برانگیخته است. محوری­‌ترین بخش این انتقادات، مطابق با آنچه ریچارد برنشتاین «اضطراب دکارتی» می‌خواند، از این نگرانی حکایت دارد که اگر حقیقت وجود نداشته باشد، پس همه چیز مجاز خواهد بود. به عبارت دیگر، از نظر بسیاری از منتقدان، موضع رورتی در برابر حقیقت، و انکار بنیان­‌های ثابتِ باور و تعهدات اجتماعی از سوی او، ناگزیر به این معناست که ما هیچ معیار قابل اتکایی برای به نقد کشیدن باورها و رویه‌­های جاری جامعه در اختیار نخواهیم داشت. هر یک از آنها به طرق مختلف استدلال می‌کنند که دیدگاه رورتی جامعه را از ظرفیت انتقادی لازم برای ارزیابی ارزش‌های اجتماعی تهی می‌­سازد. در این مقاله، با رویکردی تحلیلی، در چارچوب این خط انتقادی، دیدگاه رورتی را مورد بررسی قرار می‌دهیم. درصددیم نشان دهیم که این انتقادات بر اساس سوء برداشت و خوانشی نامنسجمِ از آرای او شکل گرفته‌اند؛ طبق نتیجۀ این پژوهش، پراگماتیسمِ سیاسیِ رورتی، نه ­تنها به معنای انکارِ امکانِ نقدپذیری رویه­‌های جاریِ جامعه نیست، بلکه کوششی است مبتکرانه برای ارائۀ طرحی از سازه­‌های انتقادیِ غیرحقیقت‌محور، که متناسب با اندیشۀ پست‌­مدرن و برای رهایی آن از اضطراب دکارتی طراحی شده است.

هجمه را نخست جان سرل آغاز کرد: در سال 1993، مقاله‌ای با عنوان «عقلانیت و واقع‌گرایی، چه چیزی در مخاطره است؟» منتشر کرد و ضمن بازتشریح اصول و آموزه‌های بنیادین «سنت عقلانیت غربی»، به‌صراحت از وضعیت «پست‌مدرن» حاکم بر دانشگاه‌های امریکا انتقاد کرد. سرل فضای حاکم بر دپارتمان‌های علوم انسانی را خیانتی آشکار به رسالت کهن نهاد دانشگاه دانست. در پاسخ به تحدی سرل، ریچارد رورتی، یک سال بعد، در 1994، مقاله‌ای با عنوان «آیا آزادی آکادمیک پیش‌فرض‌های فلسفی دارد؟» به چاپ رساند. آنچه در رابطه با اصول موضوعه و آرمان‌هایی که سرل برشمرده بود موجب تشویش رورتی می‌شد، نه خود این اصول و آرمان‌ها که میل به بتواره‌سازی و تاریخ‌زدایی از آنها بود، میل به اینکه قراردادهای نهادِ دانشگاه را چیزی فراتر از یک مجموعه ابزار تاکنون سودمند تلقی کنیم. در پی پاسخ رورتی، ردوبدل‌های نظری بیشتری میان دو فیلسوف درگرفت که درنهایت، در سال 1997، به مناظره‌ای تمام‌عیار میان این دو اندیشمند انجامید. آنچه این مناظره را در تاریخ فلسفۀ معاصر متمایز می‌کند تقابل سقراط در برابر پروتاگوراس، نسبی‌انگاری در دو قطب کهن اندیشه – در کسوت دو نمایندۀ فرهیخته و مطلع از هر قطب برابر مطلق‌انگاری – است. در میانه‌های مناظره، مباحثۀ سرل و رورتی بر سر نظریۀ مطابقت صدق یکی از دقیق‌ترین و چالش‌برانگیزترین مواجهه‌های دو سنت فکری متخاصم بر سر حقیقت (صدق) است.

پروژه‌ی هستی‌شناسانه‌ی هایدگر یکی از تکیه‌گاه‌های اصلیِ نقد عصر مدرن به شمار می‌آید. این نقد بیش از هر چیز فهمی از هستی را نشانه می‌رود که هستنده‌ها را به‌تمامی در قابِ پیشاپیش حاضرِ ایده یا اراده‌ی انسانی می‌گنجاند و حاصل تکانه‌ای متافیزیکی‌ست که، به زعم هایدگر، از افلاطون تا به امروز خود را در عطش روزافزونِ سلطه‌ بر هستنده‌ها نشان می‌دهد. در این مقاله قصد ما این است که با تکیه بر نو-پراگماتیسم ریچارد رورتی بازتفسیری از فهم هستی در عصر مدرن به دست دهیم که نگاهی جامع‌تر به امکانات و آسیب‌های آن داشته باشد. در این بازتفسیر، فهم مدرن از هستی به‌تمامی به ماشیناسیون یا در قاب گنجاندن ختم نمی‌شود بلکه برخلاف دعاوی هایدگر، وقوفی روزافزون را نسبت به تناهی و پیشآیندیِ واژگان نهاییِ خود به نمایش می‌گذارد. گذشته از این، با توجه به اینکه از نظر هایدگر فهم‌های هستی در هر دوره در واقع دهشِ خودِ هستی به شمار می‌آیند، فلسفه‌ی هایدگر فاقد مبنایی‌ست که بر اساس آن بتواند اتهامِ غفلت از هستی و دورافتادگی از سرآغاز را به عصر مدرن نسبت دهد.