جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از نظر رورتی، فلسفه به معنای جست‌وجوی عینیت ابزاری بود که در دوران روشنگری به کمک غربیان آمد تا از نگرش‌های مذهبیِ قرون وسطی رهایی یابند؛ و حال که آن مقصود محقَّق شده است، باید از فلسفه و جزمیّت‌های آن رهایی یافت. رورتی با نقد بنیان‌گرایی در فلسفه‌ی غرب مدعی است که نمی‌توان نظامی فلسفی بر بنیان‌های قابل قبول برای همگان بنیاد نهاد، و سپس به استنتاج هنجارهای اخلاقی از آن مبادرت ورزید. فلسفه هیچ کمکی به تفکیک سره از ناسره در عرصه‌ی اخلاق و سیاست نمی‌کند. اعتبار ارزش‌های اخلاقی و سیاسی در عمل و آنگاه که به تسهیل زندگی انسان‌ها و همزیستی ایشان مدد رسانند آشکار خواهد شد. تنها کاری که از فلسفه می‌توان انتظار داشت آن است که شهودات اخلاقی رایج در یک جامعه را به شکلی نظام‌مند خلاصه کند، به توجیه عملی بپردازد که ما یا موکّلانمان تصمیم به انجام آن گرفته‌ایم، داوری‌های ما در حوزه‌های مختلف معرفت را با هم سازش دهد، و نهایتاً آن که پیامد تلفیق اندیشه‌های مختلف را پیش‌بینی کند. اما این پرسش مطرح می‌شود که آیا رورتی با کنار گذاردن فلسفه از امر توضیح و تبیین ارزش‌های اخلاقی و سیاسی، ما را از ابزار تحلیلی ارزشمندی برای تشخیص کاستی‌ها و نابرابری‌های موجود در عملکرد یک جامعه محروم نساخته است؟

ریچارد رورتی فیلسوفی نوپراگماتیسم و ضدذات‌گرا و سیدحسین نصر فیلسوفی سنت‌گرا، هر دو از برجسته‌ترین رهبران فکری در فلسفۀ معاصر هستند. آن‌ها با به چالش کشیدن بنیادها و معیارهای عقلانیت در فلسفۀ مدرن، به‎ویژه آن دسته از معیارهایی که موجب گسترش روزافزون عقلانیت علمی‌می­گردد، خواهان بسط عقلانیت در حوزه­های دیگری از تلاش­های بشری، حوزه­هایی چون ادبیات، هنر و علوم انسانی بر اساس دغدغه­ها و نگرش‎های فلسفی خویش هستند. با بررسی دقیق وجوه ناهمسان و همسان آرای فلسفی نصر و رورتی دربارۀ عقلانیت و نقد هر یک، محدودیت‌ها و کاستی­های فلسفۀ مدرن پیرامون مفهوم عقلانیت درک می‌گردد؛ محدودیت­ها و کاستی­هایی که نیازمند ایجاد دگرگونی­های جدی و بسط و تعدیل هستند. این دگرگونی و تعدیل آرا در فلسفۀ نصر با تمرکز بر جنبه­های بی­زمان و سرمدی انسان، با راهیابی حقیقت مطلق به سایر علوم صورت می­پذیرد و در فلسفۀ رورتی با تمرکز بر جنبه­های تاریخی و زمانی با خلق همبستگی و روابط دموکراتیک میان همۀ انسان­ها. دیدگاه های نصر و رورتی، با وجود تفاوت­های بنیادینی که دارند، با آشکار ساختن آسیب­های عقلانیت مدرن، رهگشای حل بسیاری از مسائل در فلسفۀ معاصر گشته‌اند.

نحوۀ بحث و بررسی پیرامون برخی مسائل در کتاب پژوهشهای فلسفی به گونه‌ایست که امکان ارائۀ تفاسیری نسبی‌گرایانه از آنها را فراهم می‌کند. بازیهای زبانی و قرائت کریپکی از مفهوم پیروی از قاعده از جملۀ مهمترینِ این مسائل هستند. در باب استقلال سبکهای مختلف زندگی و بازیهای زبانی و امکان گفتگو و سنجش آنها با یکدیگر نیز مباحثات دامنه داری میان برخی فلاسفۀ معاصر در گرفته است. عده ای با تکیه بر بعضی فقرات پژوهشها و نیز انگشت نهادن بر تفاوت میان سبکهای مختلف زندگی، امکان مقایسۀ آنها با یکدیگر و فهم یکی از دیگری را منتفی دانسته اند. در مقابل عده ای با اشاره به فقراتی دیگر از پژوهشهای فلسفی و نیز یادآوری مشی ویتگنشتاین در رویارویی با سبکهای زندگی و بازیهای زبانی گوناگون، وی را از اتهام نسبیت‌گرایی مبرّی می‌سازند. ادعای دستۀ دوم مشخصا با تکیه بر این مطلب شکل می‌گیرد که چنانچه سبکهای زندگی را بصورت کاملا مجزا و مستقل از هم بدانیم، شرکت کنندگان در یک سبک زندگی قادر نخواهند بود هیچ شناختی از سبکهای زندگی دیگر حاصل کنند، یا در باب آنها سخنی بگویند یا حتی از آنها ذیل عنوان سبک زندگی یاد کنند. به همین ترتیب، در باب قرائت کریپکی از ویتگنشتاین نیز، صف‌آرایی ادلۀ دو جبهه خودنمایی می‌کند. یکی جبهه ای که بر عدم وجود معیاری عینی به منظور تعیّن معنا تکیه می‌کند و دیگری که کاربرد صحیح بر اساس قاعده، مطابق با آنچه کاربران زبان انجام می‌دهند، را معیاری کافی جهت تعیّن معنا می‌داند

در این مقاله می‌کوشیم به این پرسش پاسخ دهیم که آیا رورتی، فیلسوفی هگلی است؟ به‌ یقین پاسخ به این پرسش آسان نخواهد بود و صرف آری یا نه، نمی­تواند جوابی قانع‌کننده باشد، زیرا بدون شک رورتی از هگل تأثیر پذیرفته است. بنابراین به منظور ارائۀ پاسخی دقیق‌تر، ابتدا نگاهی اجمالی به جایگاه هگل در پراگماتیسم (قدیم و جدید) انداخته­ایم تا ذهن خواننده نسبت به جایگاه هگل در اندیشۀ نئوپراگماتیستی رورتی روشن شود، سپس در بخش اصلی جایگاه هگل در اندیشۀ رورتی را تحلیل نموده‌ایم. برمبنای این تحلیل رورتی از چند جهت فیلسوف هگلی است. نخست این‌که همانند هگل دغدغۀ اجتماعی دارد و وظیفۀ فلسفه را در همین راستا تعیین می­کند. هم‌چنین وی تحت تأثیر تاریخ­گرایی هگل به نقد مدرنیته و فلسفۀ مدرن می­پردازد و فلسفه و مسائل آن را یک پیشامد تاریخی قلمداد می‌کند. رورتی معتقد است که پس از هگل، فرهنگ فلسفی جای خود را به فرهنگ ادبی داد، فرهنگی که ریشه در تفکر هگلی دارد. اما در عین حال رورتی همانند هگل طرفدار عقل و روح مطلق نیست و از نظام‌سازی نیز به شدت بیزاری می‌جوید و از این‌رو به نقد این ویژگی‌های فلسفۀ هلگی می­پردازد.

در قالب پی دی اف

در قالب پی دی اف

در قالب پی دی اف

در قالب پی دی اف

ریچارد رورتی، فیلسوف پراگماتیست، در بنیان نهادن طرح فلسفی خود، رمان را همسنگ فلسفه و گاه در ترازی بالاتر از آن به شمار می­آورد و فلسفه را همچون رمان، نوعی روایت قلمداد می­کند. نوشتار حاضر می­کوشد تا پاره­ای از مفاهیم اندیشۀ رورتی در متن رمان بازخوانی شود و متن ادبی هم­ارز متن فلسفی مورد کنکاش واقع شود. بدین منظور، مضمون کنش سیاسی و انقلاب، در دو رمان صد سال تنهایی نوشتۀ گابریل گارسیا مارکز و طوبا و معنای شب نوشتۀ شهرنوش پارسی­پور با ابتنای بر آراء این متفکر تفسیر می­شود. رورتی برای تمایز امر خصوصی از امر عمومی سعی دارد تا از استعارۀ قلم­مو و اهرم بهره جوید. وی بر تمایز قاطع میان حوزۀ خصوصی و حوزۀ عمومی تأکید دارد و تسرّی طرح خودآفرینی فردی را به حوزۀ عمومی نامطلوب می­شمارد. همّ این مقاله مصروف آن است تا نشان دهد که شخصیت­های دو رمان مورد نظر اگرچه به سمت حوزۀ عمومی و کنش سیاسی تمایل پیدا می­کنند، ولی در حقیقت برآنند تا از رهگذر این کنش سیاسی، در طرحی نو که برای حیات خویش در می­افکنند، به خودآفرینی فردی رسیده و از احساس شکست، تنهایی و اندوه رهایی یابند؛ این افراد با شیوۀ تفکر قلم­مویی به سوی شیوۀ اهرمی حرکت می­کنند. اما در نهایت، همان‌گونه که رورتی تبیین می­کند، در این طرح با شکست مواجه می­شوند؛ چرا که عزیمتگاه این افراد به سوی امر اجتماعی، حوزۀ عمومی و کنش سیاسی، همین حس تنهایی و اندوه در حوزۀ خصوصی زندگی‌شان است. به عبارت دیگر، آنها تصور روشنی از امر سیاسی ندارند و تنها برای رهایی از رنج درون خواهان انقلابی تام و تمام در جهان بیرون هستند، که پس از شکستی تراژیک دیگر بار به عزلت و اندوه درون باز می­گردند.

مکتب فرانکفورت یا نظریه‌ی انتقادی یکی از جبهه‌های اصلی جنبش ضدروشنگری معاصر را تشکیل می‌دهد. هورکهایمر و آدورنو، دو نظریه‌پرداز مهم این مکتب، نشان می‌دهند که روشنگری در فرآیندی دیالکتیکی تیشه به ریشه‌ی خود می‌زند و بنیان ارزش‌های خود را سست می‌کند. از نظر ایشان، غلبه‌ی عقل ابزاری، که محصول گسترش دیالکتیکی روشنگری بوده است، هرگونه مبنای عینی برای تعهد به آرمان‌هایی چون آزادی، برابری، و حقوق بشر را زائل کرده است. ایشان روی آوردن روشنگری و فرزند خلف آن، یعنی لیبرالیسم، به فلسفه‌ی پراگماتیستی را نشان از ورشکستگی فکری روشنگری می‌دانند. در این مقاله می‌کوشم پس از شرح انتقادهای ایشان، از منظر یکی از مدافعان معاصر روشنگری، ریچارد رورتی، آن انتقادها را پاسخ دهم. رورتی روی گردادن لیبرالیسم از عقل‌باوری و روی آوردن آن به تاریخ‌گرایی و پراگماتیسم را نشان از به بلوغ رسیدن روشنگری در یک فرآیند خودشکنی و خودسازی می‌داند. در ادامه می‌کوشم بر مبنای دیدگاه پراگماتیستی او نشان دهم که لیبرالیسم پراگماتیک معاصر از اتهام وادادگی در برابر وضع موجود مبرا است و توانسته است با نقد وضع موجود بر اساس اهداف و آرمان‌هایی که بیش از همه با هویت‌ها و سنت‌های ریشه‌دار ما گره خورده‌اند، موضعی انتقادی در برابر کاستی‌های آن بگیرد و راهنمایی برای تحقق وضع آرمانی در وضع موجود فراهم کند. اما تفسیر پراگماتیستی خود رورتی از لیبرالیسم نیز با نقطه‌ضعف‌هایی روبه‌روست که می‌کوشم در پایان مقاله به طور گذرا به آن‌ها اشاره کنم.