جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پژوهش حاضر با رویکردی تحلیلی-تطبیقی به بررسی و مقایسه‌ی دو منظومه‌ی فکریِ متمایز، یعنی حکمت رواقی و نگرش فلسفی-شعری خیام نیشابوری می‌پردازد، با تمرکز ویژه بر مبانی متافیزیکی و پیامدهای اخلاقی برخاسته از آن‌ها. مسأله‌ی محوری تحقیق، واکاوی نسبت‌ها و تمایزات این دو نظام فکری در مواجهه با پرسش‌های بنیادین هستی‌شناسانه، نظیر جبر و اختیار، مرگ، معنای زندگی و حدود ادراک عقلانی انسان است.فیلسوفان رواقی، با اتکا بر اصل عقل کل یا لوگوس، عالم را ساختاری خردمندانه و غایت‌مند می‌دانند و غایت اخلاق را در پذیرش تقدیر و زیستن منطبق با طبیعت عالم تعریف می‌کنند. در نقطه‌ی مقابل، خیام در رباعیات خود، تصویری رازآلود، پوچ‌نما و گاه ناعادلانه از هستی ترسیم می‌نماید و رهایی را در بهره‌مندی از لذات لحظه و اذعان به رازناک ‌بودن وجود می‌جوید.پژوهش، با بررسی متون اصیل رواقیون همچون آثار سنکا و مارکوس اورلیوس و تحلیل دقیق رباعیات خیام، نشان می‌دهد که گرچه هر دو نگرش بر ناپایداری عالم، اهمیت اکنون و محدودیت‌های شناخت بشری تأکید دارند، اما در پاسخ به این چالش‌ها دو ساحت کاملاً متمایز را برمی‌گزینند: رواقیون بر خردورزی، خویشتن‌داری و فضیلت‌محوری تکیه دارند، حال آن‌که خیام، با دیدگاهی شک‌گرایانه و لذت‌محور، هستی را عرصه‌ای برای تعلیق داوری‌های قطعی و درک شهودی می‌داند.یافته‌های این تحقیق، افقی نو در مطالعات تطبیقی فلسفه و ادبیات می‌گشاید و نشان می‌دهد که چگونه مبادی متافیزیکیِ متقارن یا متضاد، می‌توانند به اخلاقیاتی کاملاً ناهمگون منجر شوند.

امیر حسینی هروی، شاعر و صوفی اهل خراسان (د. 718 ق) به واسطۀ آثاری همچون نزهةالارواح و مثنوی‌های عرفانی‌اش شهرت دارد. او همان کسی است که پرسش‌های منظوم او از شیخ محمود شبستری، انگیزۀ سرودنِ گلشن راز شبستری شده است. امیر حسینی، دیوان شعری دارد که بسیار نادرالوجود است. دیوان او مشتمل بر قصیده، غزل، قطعه و رباعی است. او در یکی از رباعیاتش از خیّام انتقاد می‌کند و در چند رباعی دیگر، به رباعیات منسوب به این حکیم پاسخ گفته است. نقد او به خیّام، در امتداد و استمرار دیدگاه متصوفانی همچون نجم رازی و شمس تبریزی است. وی در رسالۀ نزهةالارواح خود به چند رباعی منسوب به خیّام بی ذکر نام گوینده استشهاد کرده است. در این مقاله، به بررسی رباعیات دیوان امیر حسینی در ردّ خیّام و رباعیات خیّامانۀ نزهةالارواح پرداخته‌ایم.

از جمله نوادر نسخی که برای کتابخانۀ جلال‌الدین اسکندر (نوۀ تیمور گورکانی) تهیه شده، مجموعه‌ای از اشعار و رسایل است که در سال 813 ق فراهم آمده است و اکنون در کتابخانۀ موزۀ گالوست گلبنکیان شهرِ لیسبون نگه‌داری می‌شود. این نسخۀ ارجمند دارای دو دفتر مجزا در یک مجلّد است که یکی به آثار منظوم و دیگری به رسایل اختصاص دارد. اشعار موجود در دفتر اول، دربردارندۀ آثار بزرگان شعر و ادب فارسی از قرن پنجم تا اوایل قرن نهم است که در متن و هامش نسخه به قلم دو تن از کاتبان دستگاه اسکندر میرزا کتابت شده است: حسن الحافظ و محمود الحسینی. از جملۀ اشعار موجود در این گلچین شعر، هفت رباعی منسوب به خیّام و 22 رباعی منسوب به مهستی گنجوی است که در مقالۀ حاضر به معرفی و بررسی آن‌ها می‌پردازیم. همچنین گزارش کوتاهی از بخش رباعیات منبع مذکور به دست خواهیم داد.

در تحقیقات صورت گرفته درباره حکیم خیام، محققان درباره اشعار وی تحقیقات متعددی انجام دادهاند ولی درباره رسائل وی بالاخص رسائل فلسفی او به همین بسنده کردهاند که اشاراتی مختصر به رسالههای وی کنند و بررسیهای دقیق فلسفی راجع به رسائل انجام نگرفته است. تحقیق دربارۀ رسائل فلسفی حکیم خیام به دلیل ابتکارات فلسفی وی و نقدهای او بسیار اهمیت دارد. برای نمونه وی مطالبی دربارۀ اعتباری بودن وجود مطرح کرده که در سنّت فلسفۀ اسلامی به طور مفصّل ادامه پیدا کرده است. همچنین حکیم خیام نقدهایی به فلسفه مشائیان کرده که بر روی فلاسفه بعد از خود بسیار تاثیر گذاشته است. به طور کلی از لحاظ تاریخی در مسیر بین حکمت سینوی تا حکمت اشراق حکیم خیام در میانه نقش بسزایی دارد. عمدۀ مسائلی که خیّام در همۀ رسائل فلسفی اش سعی در پاسخ به آنها دارد بحث سلسلة الترتیب عالم و تبیین شر است. خیّام برای آنکه پاسخ دهد که شر در عالم عدمی است و بالذات به واجب تعالی برنمی گردد، در ابتدا بحث صفات اشیاء و دسته بندیهای آن را بیان میکند تا روشن سازد که چه صفاتی ذاتی شیء است. پس از آن بیان میدارد که ذاتیِ ماهیّات مختلف بالعرض در تضاد با یکدیگر است و این تضاد باعث پیدایش شر میشود. پس، همۀ ماهیّات خیر هستند و همگی بر اساس سلسة الترتیب از حق تعالی فیضان یافته اند و نمیتوان شر را بالذّات به مبدأ تعالی بازگردانید.خیّام برای پاسخ به سؤالات فوق، مطالب ابتکاری و نسبتاً مفصّلی دربارۀ صفات و اعتبارات عقلی بیان کرده است که از نظر تاریخ فلسفه بسیار حائز اهمّیّت هستند. در این نوشته سعی شده که این مطالب مورد بررسی بیشتر قرار بگیرند.

معنای زندگی موضوعی مبهم و در عین حال اساسی در فلسفه است .بسیاری از اندیشمندان اشتیاق برای فهم فایده، غایت، ارزش و به طور کلی معنای آن را اشتیاقی عمیق و بنیادین در انسان دانسته اند .اگر فرآیند زندگی را فراتر از مظاهر صرف حیاتی و زیست روزمره در نظر بگیریم، پرسش های فلسفی اساسی و متعددی درباره ی این موضوع بروز می کند .اندیشمندان متعدد هر یک بر اساس اصول ویژه‌ی فکری خود به بررسی این موضوع پرداخته و با مبانی متعدد دینی و ماوراءالطبیعی، فلسفی و مادی پاسخ های متفاوتی به آن داده اند .نوشتار حاضر به بررسی تفکرات خیام با تکیه بر رباعیات و شوپنهاور پرداخته و در آن وجوه مختلف اندیشه ی این دو و نظرات آنان درباره ی موضوع اختصاصی معنای زندگی واکاوی شده و با دیدی نقادانه مورد مقایسه قرار گرفته است .تفکر خیام و فلسفه ی شوپنهاور در غیاب یک نظریه ی خدامحور قادر به ارائه ی نظریه ی معنابخشی برای زندگی نبوده اما برای مواجهه با آن هر یک راه حلی متفاوت را که یکی لذت گرایی و دیگری لذت گریزی و زهد است، بیان می کند.

ترجمه ماشینی: سنت فلسفه در جهان فارسی زبان فوق العاده غنی، خلاق و متنوع است. این گلچین که در سه مجلد تقسیم شده است، قصد دارد چیزی از آن غنا و تنوع را منتقل کند. اصطلاح «فلسفه» به معنای وسیع آن شامل بحث های کلامی، تصوف فلسفی و هرمنوتیک فلسفی (تعویل) می شود. این گلچین که بیش از یک دوره بیش از دو هزار ساله را در بر می گیرد، و ترجمه هایی از دانشمندان معتبر را به نمایش می گذارد، منابع کتابشناختی کاملی را در سرتاسر ارائه می دهد. برای هر کسی که علاقه مند به کاوش در تمام جلوه های متنوع آنها، سنت های فلسفی جذاب ایران است، چنین اثر گسترده و جاه طلبی منبعی ضروری خواهد بود. جلد اول از دوره زرتشتی شروع می شود و به زمان بیرونی و اوما خیام می رسد و به مکتب مشایی مرتبط با ابن سینا (ابعلی سینا) توجه ویژه دارد. در دوران پیش از اسلام، فلسفه با دین آمیخته بود و در متون دینی فارسی مانند گاتها، دنکرد، و متون زرتشتی بونداهیسن است که بحث های فلسفی درباره موضوعاتی از متافیزیک تا کیهان شناسی و آخرت شناسی را می توان یافت. .

چکیده ماشینی:"در سال چهارصد و هفتاد و سه‌ی هجری ابونصر محمد بن عبد الرحیم نسوی، قاضی القضات نواحی فارس به سید اجل، حجت حق، فیلسوف عالم، یاور دین، بزرگ فلاسفه‌ی شرق و غرب، ابوفتح عمر بن ابراهیم خیامی -قدس الله نفسه-نامه‌یی نگاشت حاوی مباحثی از حکمت خداوند تبارک و تعالی در خلق عالم و خصوصا انسان و مکلف ساختن مردم به عبادات، و ضمن آن ابیات فراوانی را گنجاند که از آن جز این چند بیت باقی نمانده است: ای باد صبا اگر خواهی که حق مرا بر خود به جای آری سلام مرا بر دانشی‌مرد بزرگ، خیام، برسان خاک درش را بوسه‌یی خاضعانه ده خضوع نیازمند حکمتی که چشمداشت دهشی دارد پس او است همان فرزانه‌ی حکیمی که ابرهای‌[حکمت و فضلش‌] چون آب حیات خرده استخوان‌های پوسیده را سیراب و زنده می‌کند از حکمت کون و تکلیف می‌آورد آنچه را که براهین آن مستغنی از هر چون و چرایی است پس خیام بدین رساله وی را چنین پاسخ گفت: ای برادر و ای سرور پر شوکت فاضل و ای یگانه‌ی کامل، خداوند زندگانی تو را دراز و بلند گرداناد و عزت و بلندمرتبگی تو را پایدار کناد و درگاهت از مصیبت‌ها و پیشامدهای روزگار در امان داراد."

خیام ایام را سر می‌کشد؛ شب را به چون روز و روز را چون شب به سر می‌برد و سر به سرش می‌نهد (همخوابگی با بیداری).