جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله مهدویت که در انتظار متجلی شده به عنوان یکی از آموزه های اصیل اسلامی در معرض آسیب هایی از جمله آسیب های معرفتی، فرهنگی و اجتماعی است. یکی از این آسیب ها غلبه یکی از دو عنصر عقل و احساس _ به ویژه احساسات _ در این زمینه است؛ رویکرد احساسی در مسئله مهدویت و انتظار، منجر به بی توجهی به عمق این آموزه اصیل و تحریف حقیقت انتظار خواهد شد. رویکرد احساسی محض، مسئله انتظار را خلاصه در یک نوع ظاهر گرایی و گرفتار آمدن در دام خرافات، رویاپردازی و مسئولیت گریزی می سازد و فرد و جامعه را از دریافت پایم اصیل مهدویت که توام با اخلاق، معرفت اصیل و یک نوع عمل گرایی دین مدارانه است دور می سازد. در این مقاله با بررسی نقش تعاملی عقل و احساس در فهم، توصیف، تحلیل، تبلیغ و در نهایت پای بندی عملی به این آموزه برخی از آسیب های موجود در این زمینه را مورد توجه قرار خواهیم داد. این آسیب ها در نوع دیدگاه ها در تفسیر منابع و آموزه های معرفتی از مسئله مهدویت، در مسئولیت شناسی افراد در جامعه منتظر و نوع عملکرد آن ها را نشان می دهد. غلبه احساسات و عدم توجه به رویکرد تعاملی عقل و احساس زمینه بسیاری از تحریفات، کج فهمی ها و اقدامات نامناسب در جامعه دینی است که در هفت محورد در این مقاله ارائه شده است.

در منابع روایی، روایاتی درباره‌ی نشانه‌های ظهور آمده است، یکی از سرچشمه‌های ورود این روایات از طریق فرقه‌ی واقفه است، از آن‌جا که این فرقه در جهت نصرت مذهب خویش، برخی از روایات را نقل به معنا، تقطیع یا تحریف می‌کردند، بررسی روایات آنها دقت بیشتری را می‌طلبد. یکی از نشانه‌های ظهور که در روایات امامیه، بر آن تاکید شده است اختلاف بنی‌عباس و انقراض آنهاست. این نشانه، محمل آسیب‌های جدی و تطبیقات نادرست در مبحث مهدویت است. این نوشتار درصدد است با روش تاریخی و از طریق بررسی سند و متن روایات نشان دهد روایاتی که اختلاف بنی‌عباس به عنوان نشانه‌ ظهور معرفی می‌کند، از سوی راویان واقفی برای مشروعیت‌زدایی از حکومت بنی‌العباس، جعل شده و علامت بودن آن برای ظهور نادرست است.

مهدویت، یکی از اعتقادات اصیل و آرمان بلند شیعه و امت اسلامی است. رویکرد این اندیشه، مدیریت آینده انسان و جهان و زمینه‌سازی و حرکت در جهت تحقق جامعه الهی و اسلامی به معنای واقعی آن به رهبری انسانی الهی و وارسته با محوریت عدالت است. مهدویت در طول تاریخ در عین این‌که مورد اهتمام و توجه مسلمین به ویژه شیعیان بوده است، محل چالش‌‌های متعدد و آراء گوناگون و تحلیل‌های متفاوت نیز می‌باشد. از این رو باید با شناخت دقیق و صحیح و نگاه عالمانه مباحث و مسائل مهدویت مورد بررسی قرار گیرد. یکی از آن مسائل توقیت به معنای تعیین وقت و مشخص کردن زمان خاصی برای ظهور حضرت مهدی؟عج؟ است که در روایات بسیار از آن نهی شده و تعیین‌کنندگان وقت ظهور دروغگو و کذاب معرفی شده‌اند. لذا با تبیین مشکل موجود در این بحث و چیستی توقیت و نیز بررسی زمینه‌ها، آثار و پیامدها، علاوه بر شناخت توقیت و ابعاد آن، می‌توان به راه علاج و درمان آن پرداخت. البته از آن جا که تحقق حکومت عدالت‌گستر توسط یکی از برگزیدگان خداوند وعده حتمی الهی است هادیان دین و معصومین؟عهم؟ برای آن زمان خاصی معین نکرده‌اند. همین باعث شده است که عده‌ای از روی جهل و نادانی و عده‌ای دیگر برای جلب منافع مادی و دنیوی و کمبودهای روحی و روانی، برای ظهور، وقت معین کنند و با این کار عده‌ای را مشغول و حتی منحرف نمایند. معتقدین به ویژه شیعیان امامیه که مسئله ظهور و مهدویت برای آنها اهمیت بیشتری دارد نسبت به زمان تحقق این وعده بسیار حساس بوده و همواره در صدد علم به آن زمان بوده‌اند. از این رو برخی با مطالعه احادیث ائمه اطهار؟عهم؟ درباره خصوصیات زمان ظهور ایشان و تطبیق برخی از نشانه‌ها و شرایط بر حوادث کنونی به تعیین وقت برای ظهور (توقیت) اقدام کرده‌اند. از سوی دیگر اهل‌بیت؟عهم؟ هرگونه تعیین وقت را ممنوع دانسته و اقدام‌کننده را دروغگو معرفی نموده‌اند. با عنایت به این‌که علم به زمان ظهور مانند علم به قیامت نزد خداست، توقیت و معیارهای آن، اقسام توقیت و محل نزاع، خاستگاه و مستندات توقیت‌کنندگان در این مقاله با روش توصیفی، تحلیلی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است.

یکی از چالش‌های مهمّ فراروی گفتمان مهدویت، مسئله «یاس و ناامیدی» از ظهور و قیام منجی موعود، به جهت طولانی شدن غیبت است. این چالش زمانی جدّی‌تر می‌شود که در برخی روایات، فرا رسیدن زمان ظهور منجی موعود با تحقق یاس و ناامیدی مردم پیوند خورده است. این روایات در ظاهر با روایت علوی «انتظروا الفرج و لا تیاسوا من روح الله فانّ احبّ الاعمال الی الله انتظار الفرج» که مبیّن پیوند مبنایی آموزه انتظار فرج با اصل قرآنی «حرمت یاس از روح الله» است، منافات دارد. پرسش اصلی این است که این روایات را چگونه باید تبیین نمود که با اصل مذکور منافات نداشته باشند؟ پاسخ این پرسش در گرو تبیین ارتباط مبنایی و معنایی انتظار فرج با اصل قرآنی حرمت یاس از روح الله است. توجه به تاکید تعالیم دینی بر مطلوبیت امید به رحمت الهی که موجب حرکت، پویایی و مجاهده در راه حق است و نیز، نهی از یاس و ناامیدی که سکون، رخوت و مسئولیت‌گریزی را به دنبال دارد، در کنار روایات پرشماری که به ترسیم سیمای حقیقی منتظران ظهور منجی موعود پرداخته و انتظار فرج را ملازم با حرکت، تلاش و مجاهده در راه حاکمیت حق و عدالت می‌داند، ارتباط مذکور را مبیّن می‌سازد. بر این اساس، روایاتی که ظهور منجی موعود را مقارن با تحقق یاس و ناامیدی می‌دانند هرگز به معنای جواز یاس و ناامیدی نبوده بلکه می‌توان این روایات را بدین معنا دانست که ظهور منجی موعود زمانی خواهد بود که مردم از همه حکومت‌ها و سیاست‌ها برای اجرای کامل عدالت در جهان، ناامید شوند و به اندازه‌ای از رشد معرفتی و فکری برسند که درک کنند تنها حکومت منجی موعود است که می‌تواند تامین‌کننده عدالت حقیقی باشد.

اعتقاد به اندیشه مهدویت به معنای باور به تحقق حکومت عدل جهانی، غلبه اسلام بر همه ادیان، توسعه عبودیت، ریشهکن شدن بدعت‌ها و... است و انتظار مومنان برای ظهور امام مهدی بایستی انتظار برای تحقق چنین آرمان‌هایی باشد اما گاه منتظران از این آرمان‌ها غافل شده و به جای این‌که چشم انتظار ظهور مهدی موعود برای تحقق آرمان‌هایی از این دست باشند چشم به راه او برای گشایش در زندگی مادی و رنگین شدن هرچه بیشتر سفره‌ها هستند و این همان غفلت از آرمان‌های مهدویت است که می‌تواند در مسیرپویایی و حرکت‌آفرینی اندیشه مهدویت چالش‌آفرین باشد. آن‌چه می‌تواند خاستگاه و ریشه غفلت یاد شده باشد عواملی هم چون غفلت از استعدادها و غفلت از جایگاه امام و دنیاطلبی است. در مقاله پیش‌رو برخی از ابعاد مسئله یاد شده کاویده خواهد شد.

رجعت به معنای بازگشت تعدادی از اموات به کالبد گذشته خود و در زمان ظهور حضرت مهدی؟عج؟ می‌باشد. شیعیان در گذر زمان به این عنوان شناخته شده و این امر از جمله تمایزات امامیه با اهل‌سنت و فرقه‌هایی شیعی مانند زیدیه بوده است. درباره اثبات رجعت و ویژگی‌های آن مطالب بسیار نگارش گردیده و برخی از یاران اهل‌بیت؟عهم؟ همانند فضل بن شاذان دو کتاب در این زمینه تدوین نموده‌اند. با این همه، مفاهیم مرتبط با رجعت در گذر زمان مورد هجمه و انحراف قرار گرفته و در میان مدعیان دروغین و فرق انحرافی تحریف ویژگی‌های رجعت را مشاهده می‌کنیم. از جمله این فرق می‌توان به شیخیه، بهائیت و احمد اسماعیل بصری اشاره نمود. شیخ احمد احسایی در اصطلاح رجعت تصرف کرده و آن را به بازگشت افرادی در پایان حکومت حضرت مهدی؟عج؟ تفسیرکرده و مکان آن را عالم هورقلیا می‌داند. بهائیت نیز در معنای رجعت تصرف کرده و آن را رجعت به مثل و صفت دانسته است. از طرف دیگر احمداسماعیل بصری، به تبعیت از شیخیه و بهائیت دو مفهوم گذشته را پذیرفته و افزون بر آن رجعت را پس از مرگ قائم بیست و چهارم ذکر می‌کند. گرایش برخی از دینداران و طلاب حوزه علمیه به این آموزه‌های انحرافی و نیاز به جمع نمودن شبهات این فرق و ارائه‌ی پاسخی جدید و طرح مستنداتی نو، نگارنده را بر آن داشت تا با روش توصیفی _ تحلیلی، انتقادی، به بررسی این مسئله بپردازد. نتیجه تحقیق بر آن است که برداشت‌های مذکور بدون دلیل، خلاف روایات و براساس تاویلات ذوقی بوده و قابل اثبات نمی‌باشد.

قدرت، لایه‌های مختلفی داشته و قدرت نرم نیز یکی از انواع آن می‌باشد که توانایی ایجاد تغییر در ترجیحات دیگران و همراه نمودن آنان با خود بدون توسل به ابزارهای سخت قدرت می‌باشد. سوال اصلی مقاله پیش رو این است که در انقلاب جهانی حضرت مهدی؟عج؟ که برای برقراری عدالت جهانی و شکوفایی زندگی انسانی شکل خواهد گرفت، قدرت نرم چه جایگاهی داشته و چه مولفه‌هایی از آن در این حرکت جهانی مورد توجه خواهد بود، چهارچوب نظری تحقیق نیز نظریه یا گفتمان قدرت نرم خواهد بود. در این تحقیق از روش توصیفی تحلیلی برای بررسی آموزه‌های دینی بهره گرفته شد و پس از بررسی آموزه‌های دینی مشخص گردید که مولفه‌های روان‌شناختی، اجتماعی فرهنگی، علمی و سیاسی قدرت نرم، در این حرکت جهانی مورد توجه خواهد بود.

در گونه شناسی روحانیت شیعی در مواجهه با دین و معرفت دینی از دو جریان شریعت گرایان سنتی و عقل گرایان تمدن ساز می توان یاد کرد. جریان شریعت گرای سنتی از جهت معرفت شناسی دینی فارغ از برخی محسنات، با آسیب ها و چالش های فراوانی نسبت به جریان عقلانیت تمدن ساز برخوردار است. جمود بر ظواهر آیات و روایات، فروکاستن جایگاه عقل و ارزش معرفت شناختی آن از جمله مهم ترین آسیب های کلان این جریان به حساب می آید. در مسئله مهدویت چالش مذکور جدی تر خواهد بود. هم به جهت روش شناسی و معرفت شناسی و هم به جهت بعد عملی و جامعه سازی، مهدویت پژوهی جریان یادشده با داعیه پایبندی به مهدی باوری با مشکل اساسی روبه رو خواهد بود. مهم ترین دلیل قائلین به این جریان در عصر غیبت وجود پاره ای از روایات مبنی بر عدم قیام در دوره غیبت است. ارائه نکردن طرح و الگویی مشخص و عملی در عصر غیبت برای حضور احکام اجتماعی دین، انفعال در برابر جریان مدرنیسم و تمدن غرب، عدم آینده نگری، محافظه کاری دربرابر جریان های مخالف دین و ارزش های دینی از جمله مهم ترین آسیب های آن به جهت پذیرش روایات منع قیام در عصر غیبت است. در مقابل جریان عقلانیت تمدن ساز از نقشه عملیاتی در عصر غیبت برای احکام اجتماعی دین، واکنش دربرابر تمدن غرب، آینده نگری و پی ریزی برای تمدن نوین اسلامی جهت زمینه سازی ظهور حضرت حجت۴ سخن می گوید. هدف تحقیق پیش رو آسیب شناسی جریان شریعت گرای سنتی در مواجهه با این دسته از روایات است که نتیجه آن نفی این مدل از مهدویت پژوهی و در قبال آن اثبات جریان بدیل یعنی عقلانیت تمدن ساز است. روش تحقیق توصیفی _ تبیینی و با رویکرد تحلیل انتقادی خواهد بود.

از چالش های عصر غیبت دشواری شرایط و ابتلائات آن است که چون به طولانی شدن این دوره ضمیمه گردد، غم و یاس مردم نسبت به ظهور حضرت و تحقق وعده های الهی را فراهم می آورد. امری که به ویژه در جامعه امروز پر رنگ شده است. ائمه اطهار؟عهم؟ با پیش بینی این چالش در عصر غیبت، مومنان را از آن برحذر داشته اند. این مقاله با روش توصیفی تحلیلی ابتدا به بررسی فشرده متعلق یاس، مبتلایان بدان و پیامدهای این مسئله در قرآن و احادیث پرداخته و سپس به طور مبسوط راهکارهای پیشگیری و درمان آن را تبیین می کند.

بیشتر آثار مهدوی که شیعیان امامیه نوشتهاند، به اثبات کلامی و نقل روایات درباره امام دوازدهم میپردازد. در این میان کتاب الارشاد شیخ مفید که درباره زندگانی دوازده امام است، با رویکردی تاریخی _کلامی به این موضوع پرداخته و بخش آخر آن به تاریخ امام دوازدهم اختصاص دارد. با توجه به اهمیت این کتاب و جایگاه نویسنده آن شیخ مفید، لازم است منابعی که در این کتاب بهره برده شده است شناسایی شود تا اتقان یا ضعف اخبار و روایات آن کتاب روشن گردد. مقاله حاضر با بررسی اخبار و روایات این کتاب در بخش زندگانی امام عصر، تلاش میکند به مصادر آن دست پیدا کند. بدین منظور برخی از روایات الارشاد با آثاری که پیش از آن نوشته شده و اکنون در دست است، مقایسه شد. نتیجهای که مقاله بدان دست یافته، آن است که به رغم مشخص بودن دستهای از مصادر این کتاب، گروهی از منابع آن ناشناختهاند.