جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ترجمه عربی مباحثی از درس‏ها و تحلیل‏های متفکر معاصر علی شریعتی در موضوع فلسفه تاریخ در این اثر صورت گرفته است. مباحث فلسفه تاریخ پیرامون انسان، سرنوشت، محرک تاریخ و نقش انسان در تاریخ‏سازی و مسئولیت انسان است. این تحلیل‏ها عمدتاً در نقد نگرش مارکسیتی که تاریخ را به صورت جبری طرح می‏کند. شریعتی در مقابل تاریخ را با انسان پیوند می‏دهد و از اراده و مسئولیت انسان در ساختن تاریخ سخن می‏گوید.

در رابطه با این مسأله که چه عامل بیرونی باعث تکامل جوامع انسانی می‌شود، جامعه‌شناسان مارکسیسم اقتصاد را عامل تکامل می‌دانند. با تحلیل آیۀ 213 سورۀ مبارکۀ بقره مى‏توان، عامل اصلی تکامل جوامع را دریافت و به ترسیم مراحلی برای سیر تاریخی تکامل جوامع بشری و نقد نظریۀ محقّقین اجتماعی غرب پرداخت. بر مبنای این آیۀ شریفه، سیر تاریخى جوامع بشرى از وحدت به اختلاف، بعثت پیامبران (ع) عامل اصلی در تاریخ تکامل بشری و باور توحیدی عنصر ارزندۀ تحقّق یافتن وحدت انسانی در مراحل تاریخ می‌باشد. تفاوت نظریۀ مارکس که عنصر اصلی تحوّل اجتماع را اقتصاد می‌داند با نظریۀ مبتنی بر قرآن و واقعیّت تاریخ، لحاظ نکردن عنصر عقیده، توحید و نقش سازندۀ پیامبران (ع) در مراحل تاریخی تکامل جوامع بشری است. بنابراین سیر حرکت و تکامل تاریخ را می‌توان مطابق با واقع و بر محور ظهور انبیای صاحب کتاب دسته‌بندی نمود، نه صرفاً بر مبنای اقتصاد.

مارکس در دست­نوشته­های اقتصادی-فلسفی 1844 صراحتاً دستاورد بزرگ هگل در پدیدارشناسی روح را کشف ذات کار اعلام می­کند. اما در همان جا بیان می­کند که فهم هگل از کار یک­سویه و انتزاعی است و وی فقط جنبۀ مثبت کار را دریافته است. مدعای ما در این مقاله آن است که مارکس در آثار اولیۀ خود بنیانی فلسفی مبتنی بر مفهوم کار (پراکسیس) در افق فکر هگل برمی­نهد و به میانجیِ آن حلّ و رفعِ دیالکتیکیِ (Aufhebung) فلسفۀ نظرورزانۀ هگل را رقم می­زند. در این راستا، ابتدا فهمِ بنیادین و متافیزیکیِ هگل از مفهوم کار را با عطفِ نظر به بخش «خدایگانی وبندگی» پدیدارشناسی صورت­بندی می­کنیم. یعنی نشان خواهیم داد که چگونه کار در هگل مبنایی برای پیوند سوژه و ابژه است. سپس درصدد خواهیم بود تا نشان دهیم مارکس چگونه با اقتضائات منطقِ دیالکتیکیِ هگل، یک­سویه­گی اندیشۀ هگل را نقد کرده و پراکسیس را به­مثابۀ تنیدگیِ سوژه و ابژه تألیف می­کند.

مزدک، انقلابی و اصلاح‌طلب روزگار ساسانی، در زمان قباد، شاه ساسانی علیه نظام فئودالی و بی‌عدالتی موجود در جامعه و همچنین زیاده‌خواهی ثروتمندان طبقة مرفه جامعه قیام کرد. او با بهره‌گیری از نظام فکری خود، که برخاسته از برخی تعالیم زرتشتی و مانوی و اندیشه‌های انقلابی بود، موفق به ایجاد اصلاحات و تأثیراتی در روزگار قباد، شاه ساسانی شد. روند جنبش او به شکلی شد که برخی از مردم اصول اولیة او را نادیده گرفتند و با دست زدن به برخی رفتارهای ناهنجار، مقدمات انحراف جنبش او را به وجود آوردند. همین عامل سبب شد بعدها او را مروج نظامِ اشتراک در زن و دارایی و اشاعه‌دهندة افکار کمونیستی در ایران بدانند. مقایسة مزدک از یک سو با مارکس، به ‌عنوان پدر کمونیسم مدرن، نشان می‌دهد که کلیّت اصول اعتقادی مزدک گویا با اندیشه‌های مارکسیستیِ مارکس همخوانی ندارد و نظام فکری او با اندیشه‌های اشتراکی مار کس، به عنوان مبدع نظام مارکسیستی، سنخیتی ندارد. اگرچه شاید بتوان میان آیندة جهان از دیدگاه مزدک و یوتوپیای مارکس تشابهاتی پیدا کرد، اما جهان‌بینی مزدک و راه رسیدن او به جامعة مورد انتظارش با مارکس تفاوت‌های اساسی دارد.