جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تفسیر انسان شناختی کوژو دیالکتیک هگل را به انسان پیوند می دهد. این همان نقطه ای است که لکان را درگیر هگل می کند. زیرا کوژو دیالکتیک هگل را به انسان و تناهی او پیوند زده بود، و لکان آنجا که می خواهد از هگل فاصله گیرد، خود را ملزم می داند از کوژو و یگانه تناهی تفسیر او، یعنی انسان، فاصله گیرد. بنا بر تفسیر انسان شناختی کوژو از هگل، آینده امکانی سراسر گشوده و رو به «شدن» است. از همین رو این حکم که انسان «نیستی ای است که در هستی می هیچد»، برای کوژو خبر از گشودگی آینده داشت، اما لکان این «هیچیدن» را نشانه ای از بیهودگی و افق ناگشوده و مسدود پیش روی انسان می دانست.

مطابق نظریۀ ساحت‌های مختلف هستی‌شناسی در لکان، که متشکل از ساحت خیالی، ساخت واقعی و ساخت امر واقع است، ایگو و سوژه نسبتی با واقعیت پیدا می‌کنند که انتساب این نسبت به اخلاق الگوی اخلاقی متمایزی را پیش رو می‌نهد. اما لکان برای ارائه الگوی اخلاقی امر واقع به گذر از واقعیت نیاز دارد. عبور از واقعیت به‌واسطۀ آموزۀ فراسوی اصل لذت حاصل می‌شود. لکان تلاش می‌کند تا شکاف و فقدان روی واقعیت را به‌واسطۀ ناخودآگاه توضیح دهد تا نظریۀ میل محض را به حوزۀ اخلاق گسترش دهد. براین‌اساس، الگوی اخلاقی آنتیگونه یگانه الگویی است که، ازمنظرِ لکان، وفاداری به میل محض است و می‌تواند میل ناخودآگاه را توصیف کند. آنتیگونه به میل خود تا لحظۀ آخر وفادار است و وفاداری او ناشی از نادیده‌گرفتنِ ساحتِ نمادین و عبور از آن است. آنتیگونه نه‌تنها مطابق میلِ خود عمل می‌کند بلکه میل‌ورزی را تا انتها پیش می‌برد تا به رانۀ محض می‌رسد، رانه‌ای که اصرار بر ابژۀ میل تا پایان و بررویِ یک ابژۀ خاص ادامه دارد. ازنظرِ لکان، این الگو می‌تواند الگوی مناسبی برای اخلاقِ میلِ خودبنیاد و دربرابرِ هر نوع اخلاق واکنشی و دگرگرایانه ازجمله قانون سوپرایگو و امر ایدئولوژیک باشد.

آگاهی غیرقصدی و بی‌واسطه پیشاپیش هیچ نسبتی با دیگری ندارد. در حالی که آزادی همواره با دیگری در نسبت است و نسبت نداشتن با دیگری اساسا پای آزادی را به میان نمی‌کشد. از این رو آزادی هیچ‌گاه مسئله آگاهی نمی‌شود. این رویکرد آگاهی محور اساسا نگاهی به بیرون از خود ندارد چه این‌که منشا و ایده حقیقت را در درون و بدون وساطت دیگری پی می‌گیرد. دیگری در تمام اشکال آن رقیب آزادی است به این مفهوم که اجازه نمی‌دهد هر گونه مفصل‌بندی زبانی خارج از محدوده آن شکل بگیرد و همه عناصرِ توهمی خودآیین را در خود فرو می‌بلعد. در عین حال نسبت به نوعی آگاهی بازتابی و شناخت خود به مثابه ایگو راهی جز مواجهه با دیگری نیست. مضافا پیوند آزادی و مسئولیت اخلاقی نیز یکی از بنیادی‌ترین و دیرینه‌ترین مباحث اخلاق است که پیوندی میان سوژه، دیگری و عاملیت برقرار می‌کند. آزادی استعلایی کانت فضایی را به مثابه پشتیبان آزادی تجربی و به عنوان شرایط امکان تجربه آزادی برمی‌سازد. آزادی استعلایی و ناخودآگاه از این منظر نقش یکسانی در نسبت با مسئولیت اخلاقی ایفا می‌کنند.

میان سارتر و لاکان مواجهه‌ای تاریخی و فکری وجود دارد، نخستین دیدار تاریخی فیلسوف و روانکاو در سال 1936 در سمینارهای الکساندر کوژو پیرامون پدیدارشناسی روح هگل بود. محوری‌ترین دغدغه آن‌ها را می‌توان حول محور بیناسوبژکتیویته، جایگاه دیگری و آزادی سوژه دانست که از این منظر علی‌رغم برخی تفاوت‌های اساسی، می‌توان رابطه جدیدی میان اگزیستانسیالیسم و روانکاوی ترسیم کرد. مسئله محوری هر دو را می‌توان در شکافی پروبلماتیک با متفکران مدرن جستجو کرد. نقش دیگری در به انقیاد کشیدن عاملیت سوژه و یافتن راهی برای فردیت و آزادی از موضوعات مهمی است که می‌توان در آثار فلسفی و ادبی سارتر و همچنین سمینارهای لاکان مشاهده کرد. هدف اصلی پژوهش حاضر بررسی جایگاه دیگری در برساخت سوبژکتیویته و همچنین برشمردن مؤلفه‌های اساسی است که در آثار هر یک از این متفکران به تحقق آزادی و میل سوژه یاری می‌رساند. با وجود نقد لاکان به خوانش اسطوره‌ای سارتر پیرامون مفهوم آزادی و خرده‌گیری سارتر به روانکاوی به عنوان یک گفتمان جبرگرایانه، هر دو در مواضع فلسفی و فراروان‌شناختی خویش بر حضور همیشگی دیگری و یافتن راهی برای آزادی سوژه تأکید می‌ورزند. مفاهیم «انتخاب بنیادین» سارتر و «میل بنیادین» لاکان در حضور و سلطة گریزناپذیر دیگری‌ها، بیانگر مفری برای تحقق آزادی است. سوژه‌ خواهان آزادی و هویت فردی است، اما تناقضاتی وجود دارد که سوژه را در پروسة انتخاب و ارضای میل با مشکل مواجه می‌کند. یافتن برهه‌هایی برای رفع چنین تناقضاتی در هر دو خط فکری اگزیستانسیالیسم و روانکاوی امری دشوار و پیچیده است.

اخلاق جزو مفاهیمی است که اندیشمندان حوزه‌های گوناگون فکری از دیرباز تاکنون دربارۀ آن سخن گفته‌اند. لویناس در مقام فیلسوفی پدیدارشناس و لکان در مقام روانکاوی که از گزاره‌های گوناگون حوزۀ علوم نظری و غیرنظری در بیان آموزه‌های خود استفاده کرده، به تعریف و تبیین مفهوم اخلاق پرداخته­‌اند. داستان پستچی بازنمایی‌کنندۀ تقابل بین عشق و وظیفه است. در این پژوهش با تکیه بر آموزه‌های لویناس و لکان دربارۀ اخلاق و با بهره‌گیری از روش تحلیل کیفی و بر اساس مطالعات کتابخانه­ای کوشیده‌ایم نخست جایگاه اخلاق را نزد این دو اندیشمند تبیین کنیم و سپس کنش‌های شخصیت‌های داستان پستچی را بر مبنای اخلاق موردنظر لویناس و لکان، نقد و تحلیل کنیم. دستاوردهای پژوهش گویای این است که مهم‌ترین مؤلفۀ اخلاق در نظر لویناس، دگربنیاد بودن آن و نزد لکان، خودبنیاد بود آن است. براین‌اساس شخصیت ­هایی چون علی و چیستا به سبب تخطی از میل دیگری از دیدگاه لویناس، سوژۀ غیراخلاقی و از نظر لکان، سوژۀ اخلاقی به شمار می‌آیند. در نقطۀ مقابل نیز شخصیت ­هایی مانند حاجی و حاج اکبر به سبب تعهد به انجام وظیفه، از نظر لویناس، سوژۀ اخلاقی و از دیدگاه لکان، سوژۀ غیراخلاقی قلمداد می­ شوند.

کتاب «اخلاقیات امر واقعی: کانت، لاکان» نوشته آلنکا زوپانچیچ، بررسی تطبیقی نظریۀ اخلاقی کانت با نظریات روانکاوانه لاکان است. زوپانچیچ، فیلسوف برجسته اسلوونیایی، به این می‌پردازد که چگونه می‌توان این دو متفکر به‌ظاهر متفاوت را در یک گفت‌وگوی سازنده، به‌ویژه از طریق مفهوم «امر واقعی»، قرار داد. اخلاق کانت مبتنی‌بر ایده یک قانون اخلاقی جهان‌شمول و ضروری است. این قانون مشروط به امیال یا تمایلات شخصی نیست، بلکه از خود عقل ناشی می‌شود. به عقیده کانت رفتار اخلاقی واقعی از پایبندی به این قانون اخلاقی ناشی می‌شود که او آن را در یک امر مقوله‌ای گنجانده است: فقط براساس آن اصل عمل کنید که به موجب آن می‌توانید در‌عین‌حال اراده کنید که این قانون به یک قانون جهانی تبدیل شود. محور اخلاق کانت مفهوم خودمختاری است. برای کانت، اخلاقی‌بودن یعنی خودمختار‌بودن و عمل‌کردن بر‌اساس قوانینی که عقل برای خود تعیین کرده است. این خودمختاری اساس کرامت انسانی و ارزش اخلاقی است. از طرف دیگر مفهوم امر واقعی لاکان یکی از چالش برانگیزترین و جذاب‌ترین ایده‌های اوست. واقعی چیزی است که خارج از زبان و نماد است، قلمرویی که در‌برابر ادغام در نظم نمادین زبان مقاومت می‌کند که با تروما و محدودیت‌های تجربه انسانی همراه است. در‌واقع لاکان با تأکید بر نقش زبان در شکل‌گیری سوژه، نظریه‌های فروید را بازتفسیر می کند. میل از نظر لاکان صرفا یک انگیزه بیولوژیکی نیست، بلکه براساس نظم نمادین و میل دیگری شکل می‌گیرد. کار زوپانچیچ در این کتاب به‌دلیل ترکیب خلاقانه این دو چارچوب قابل‌توجه است. او استدلال می‌کند‌ مفهوم لاکان از واقعیت، یک پنجره جدید برای تفسیر مجدد اخلاق کانتی فراهم می‌کند. به بیان او، هم کانت و هم لاکان راه‌هایی را برای اندیشیدن در مورد اخلاق ارائه می‌کنند که بر مفهوم از پیش تثبیت شده‌ای از «خیر» متکی نیست. از نظر کانت، قانون اخلاقی از هیچ مفهوم خاصی ناشی نمی‌شود، بلکه از شکل (صورت) خود قانون ناشی می‌شود. به‌طور مشابه، اخلاق لاکان در‌صدد دستیابی به یک وضعیت هماهنگ از وجود نیست، بلکه شامل رویارویی با واقعیت، هسته غیرممکن امیال ما‌ست. زوپانچیچ با آوردن امر واقعی لاکان در اخلاق کانتی، اهمیت پذیرش محدودیت‌های چارچوب‌های نمادین ما را برجسته می‌کند. کنش اخلاقی، در این دیدگاه، متضمن رویارویی با امر واقعی است، با چیزی که نمی‌تواند به‌طور کامل در طرحواره‌های اخلاقی موجود ما بیان یا ادغام شود.