جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

رساله حاضر به بررسی موضوع مقایسه نسبت ایمان و عقلانیت در آثار میرزا محمد باقر ملکی میانجی و سورن کی یرکگور پرداخته است. گفت و گو پیرامون معرفت عقلانی دین و رابطه میان ایمان و عقلانیت و حدود و قلمرو هر کدام مسئله تازه‌ای در میان اندیشمندان نیست. بلکه این مطلب از دیرباز مطرح بوده و به عنوان یکی از دغدغه‌های مهم ذهنی در میان اندیشمندان وجود داشته است. از سوی دیگر این گفتگو و نزاع میان اندیشمندان ادیان مختلف نیز وجود داشته و منحصر به دین خاصی نبوده است. در این پژوهش این مسئله از دیدگاه دو اندیشمند بزرگ اسلام و مسیحیت مورد مطالعه قرار داده شده است. در یک سو میرزا محمد باقر ملکی میانجی که از بزرگان و صاحب نظران مکتب تفکیک هستند قرار داده شده است و در سوی دیگر سورن کی یرکگور از متکلمان و فلاسفه مشهور غرب و موسسین مکتب اگزیستانسیالیسم. پس از طرح موضوع پیرامون این مطلب که نگاه هر کدام از این دو دانشمند در باب نسبت میان ایمان و عقل چگونه است در آثار هر کدام پاسخ‌هایی مهم و قابل توجهی یافت شد. کی یرکگور در پاسخ به این مسأله طی سه برهان تقریب و تخمین، تعویق و شورمندی عقل را به طور کلی نقد نموده و جایگاه آن را در موضع ایمان به کلی زیر سؤال می‌برد و قائل است نه تنها عقل و تعقل نمی‌تواند باعث به وجود آمدن ایمان شود حتی به نوعی باعث می‌شود ایمان به جهت استفاده از عقل دچار تأخیر و تعویق شده و فرد به ایمان واقعی نرسد. وی پس از رد نمودن جایگاه عقل در کسب و ارتقاء ایمان پایگاه دیگری را برای ایمان معرفی می‌نماید. کی یرکگور سیر انفسی یا به تعبیر دیگر علم حضوری را راه کسب ایمان و رسیدن به یقین در ایمان می‌داند و معتقد است برای رسیدن به این یقین و سیر انفسی خود فرد باید به تنهایی این مسیر را طی نماید و در میان جمع بودن اجازه تحصیل یقین ایمانی را نمی‌دهد. از سوی دیگر آقای ملکی میانجی عقل را به دو نوع عقل فطری و عقل اصطلاحی تقسیم بندی می‌نماید و برای هر کدام از این عقول تعاریف خاصی ارائه می‌دهد. ایشان عقل اصطلاحی را نقد نموده و رابطه آن را با ایمان مورد تردید قرار می‌دهد و با نقدهایی که بر عقل اصطلاحی وارد می‌کند جایگاه آن را در کسب ایمان ضعیف خوانده و جایگزین دیگری برای رسیدن به ایمان معرفی می‌کند. ایشان عقل فطری را به عنوان پایگاه ایمان معرفی می‌نماید و با ارائه ویژگی‌هایی برای آن در صدد اثبات این مطلب است که این عقل دارای حجیت است و به واسطه ویژگی‌هایی که دارا می‌باشد می‌تواند پایگاه مناسبی برای کسب ایمان بوده و همچنین از طریق آن کسب یقین کرد. با مقایسه آراء این دو اندیشمند افتراقات و اشتراکی میان دیدگاه‌هایشان احصاء شد. اشتراک هر دو متفکر در نقد عقل اصطلاحی است که هر دو به نحوی جایگاه آن را در کسب ایمان و رابطه‌اش را با ایمان متزلزل دانسته و حتی گاهاً میان آن‌ها ناهمگونی مشاهده کرده‌اند. اما در باب افتراقات این دو دانشمند هر کدام برای رسیدن به ایمان معتقد به مسیری خاص هستند یکی عقل فطری و دیگری سیر انفسی یا به تعبیر دیگر علم حضوری. که با اندک تأملی در همین بخش افتراق سؤالی به ذهن متبادر می‌شود مبنی بر این‌که میان علم حضوری یا همان سیر انفسی کی یرکگور و عقل فطری آقای میانجی به چه میزان تفاوت وجود دارد و آیا به کلی مرز این دو روش از هم جداست یا این‌که می‌توان نسبتی میان این دو روش یافت؟ که در بخش پایانی اشاره‌ای موجز به آن شده است.

عقل و ایمان و رابطه میان آن دو از حساس‌ترین و اثر گذارترین مقولات گفتمان دینی،‌ مباحث کلامی و فلسفی بشمار می‌رود و در مورد آن نگارش‌های متعددی صورت گرفته است. در این تحقیق در ضمن پرداختن به معانی لغوی و اصطلاحی عقل و ایمان و نوع رابطه این دو در نظرگاه آیت الله جوادی آملی و کرکگارد، به نقدهای مهم عقل‌گرایی اعتدالی بر ایمان‌گرایی کرکگارد اشاره شد. کرکگارد عقل را در سپهر اخلاقی و مرحله قبل از حیطه ایمان، محصور دانسته و متعلق ایمان را دور از دسترس عقل ضعیف انسانی می‌داند. او معتقد است ایمان از جنس معرفت نیست و از درون می‌جوشد و شورمندانه عمل می‌شود و «خدای متجسد» که متعلق اصلی ایمان است، ایمان آوردنی است نه فهمیدنی. عقل در نگاه کرکگارد استفاده‌هایی حداقلی دارد و برای صیانت از حریم دین و خدا، باید عقل را طرد نمود و لازمه رسیدن به خدا و عشق واقعی، پیمودن مسیر «ترک نامتناهی» و جهش از روی دیوار عقل است و این همان ایمان‌گرایی کرکگارد است که به ایمان‌گرایی افراطی شهرت دارد. آیت الله جوادی آملی میان عقل و ایمان تعاملی سازنده و راه گشا، قائل شده و با نگاهی مصباحی به عقل در عرصه ی ایمان، عقل را با تمامی معانی یاد شده، در مفهوم ایمان دخیل دانسته و محصول آن می‌داند. در نگاه ایشان، راه دستیابی به اطمینان و آرامش، کسب براهین نظری منتهی به بدیهیات بوده و این راه جمع میان شور و شعور است و عقل در کنار نقل، دو ابزار هدایت بشر در قالب درونی و بیرونی‌اند. فاصله گرفتن از عقل و تکیه بر احساسات و درون‌گرایی بدون معیار، سر از گمراهی، نسبیت و از بین رفتن دین درمی‌آورد و این به نوعی نقض غرض مدعیان ایمان‌گراییست؛ و این بیان، همان ادعای عقل‌گرایی اعتدالی است.