جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن، نظامنامه تمدن‎ اسلامی است. واژه «‌تمدّن» در قرآن نیامده ‌است؛ ولی برخی از مفسران، از«‌امت» استفاده‌ تمدّنی کرده‌اند؛ یعنی جماعتى‌ که‌ به پیامبر ‎خدا ایمان ‌آورده‌‌اند.‌ در این نوشتار، به روش توصیفی _تحلیلی، به بررسی تطبیقی مفهوم تمدن از نظر علامه ‌طباطبایی و سیدقطب به‌ویژه در تفاسیرشان با توجه به واژه «امت» پرداخته‌ شده است.‌ یافته‌‌های مقاله نشان می‌دهد قرآن مهم‌ترین عامل پیدایش و تداوم اجتماع بشری را در وحدت فرامادّی دانسته که مرزهای جغرافیایی، زمانی، خویشاوندی، نژادی و... ‌را درمی‌نوردد. سید قطب معتقد است مقصود از «امت ‌واحده‌» در‌ قـرآن‌، دیـن ‌اسـلام و جامعه مسلمانان است و هر که اعتقاد مسلمانی نداشته‌ بـاشد،‌ از‌ قـلمـرو «امــت ‎واحده» خارج‎ و در زمره جامعه جاهلی ‎است؛ اما علامه در مفهوم امت، توسعه معنایی می‌دهد و معنای جهان‎شمولی قائل ‎است؛ یعنی گروهـی‌ کـه هـدفی واحـد اعم از امـور دنـیوی و مـعنوی دارند؛ گـر‌چـه‌ وحدت امت، عـلاوه‎ بـر همگرایی، با هـم‎کیشی کامل ‎می‎شود.‌

در مواجهه با چالش‌ها و تغییراتی که در دنیای مدرن ایجاد شده، همواره اندیشه­وران مسلمان، با رویکردهای گوناگون به مسأله‌ جایگاه زنان در اسلام پرداخته‌ و سعی کرده‌اند که در پاسخ به بحران تعارض و کشاکش سنت و مدرنیته، آثاری را در این حوزه تدوین کنند. در این مقاله، به اقتضای موضوع تحقیق و با روش و رویکردی اسنادی، توصیفی و تحلیلی، جایگاه زن در جامعه از منظر سید قطب (1906-1966)، ذیلِ رویکرد سنتیِ «اصل‌گرای اصلاحی» و نصر حامد ابوزید (1943-2010)، ذیلِ رویکرد متجددِ «نواعتزالی اصلاحی» تحلیل و بررسی گردیده و نشان داده شده است، در حالی­که متفکران اصل‌گرای اصلاحی، رجوع به سنت و آموزه‌های فرا­زمانی و فرا­مکانی اسلامی را به مثابه‌ راه‌حل معضلات زنان مسلمان در جوامع اسلامی معاصر در نظر گرفته‌ و با محور قرار دادن اسلام، در صدد تطبیق تجدد با سنت برآمده‌اند، متفکران نواعتزالی متجددِ اصلاحی، با محوریت ابوزید، با «زمینه‌مند» و «زمانه‌مند» کردن آموزه‌های قرآنی و تقدم‌بخشی به مدرنیته، در پی نوسازی سنت و تطبیق آموزه‌های اسلامی با تجدد هستند.

سید قطب، یکی از تأثیرگذارترین اندیشمندان معاصر جهان اسلام و از مهمترین نمایندگان مکتب فکری بازگشت به اسلام اصیل است. این مقاله به روش توصیفی - تحلیلی، اهمّ نظریات تمدنی سید و نوع مواجهه­اش با مدنیت غرب را بررسی کرده و به این پرسش پاسخ داده­ است که مباحث تمدنی سید قطب، حول چه محورهایی هستند. یافته­های تحقیق جاری نشان می­دهد که کلیدواژگان سید در تصویر­سازی از تمدن، در یک نظام زنجیروار قابل تفسیر می­باشند؛ چنانکه «زن» به عنوان عامل حیاتی در بالندگی بشر، با حضور در یک بستر اجتماعی درست، می­تواند از حقوق خود منتفع گردد و در قامت عنصری تعیین­کننده برای تحقق آرامش جامعه­، متضمن شمه­ای از «عدالت اجتماعیِ» مورد تأکید اسلام نیز ­باشد؛ لیکن مقاومت سرسختانه­ی زورمندان و زیاده­خواهان جهان در برابر استقرار عدالت، گریز از جنگ مشروع را برای طرفداران حاکمیت الهی ناممکن ساخته و تقابل همه­جانبه­ی مسلمانان با حکومتهایی که تجسمی از جاهلیت مدرن می­باشند را اجتناب­ناپذیر و ضروری کرده است؛ چنانکه سید قطب، «آمریکا» یعنی مظهر مدنیت نوین غرب را مصداقی از همین حاکمیتهای فزون­طلب و ویرانگر دانسته و با اتخاذ رویکردی مقاوم در برابر آن، بر ضرورت مرزبندی مسلمانان با ارزشهای غربی و مقابله­ی ایشان با تمدن برتری­جویانه و غیر اخلاقی آمریکایی تأکید دارد و هر مسلمانی را مکلف به مبارزه با عموم حکومتهای غیر الهی در جهت برقراری حاکمیت مشروع اسلامی می­داند.

ابوالاعلی مودودی و سیدقطب با توجه به روند مبارزه با طاغوت‌ها و تغییر حاکمیت جاهلی به این نتیجه رسیده بودند که بدون حکومت اصیل اسلامی نمی‌توان در برابر فساد ایستاد؛خصوصاً این‌که در ممالک اسلامی زمام حکومت‌ها به دست کسانی است که از حقایق اسلام بی‌خبرند؛ لذا عالمان باید به این مهم اقدام کنند به همین دلیل خود این دو هم به سیاست و الهیات روی آوردند؛ مودودی و سیدقطب جامعه را به دو دسته تقسیم می‌کردند: جامعه اسلامی و جامعه جاهلی. ایشان برای رسیدن به جامعه اصیل اسلامی نیاز اساسی را این می‌دانستند که اسلام حقیقی شناخته شود زیرا مشکل اصلی جوامع اسلامی و عدم قیام در برابر طاغوت‌ها فاصله گرفتن از اسلام حقیقی است، لذا شروع کردند اصطلاحات کلیدی قرآنی (الله، رب، عبادت، دین) را که به نظر آنها دستخوش تحریف شده بود در کتب خود تبیین و در ادامه مودودی در کتاب مبادی الاسلام و نظام الحیاه الاسلامی و سیدقطب در کتب معالم فی الطریق و المستقبل لهذاالدین طرحی را از اسلام حقیقی با عنوان النظام الشامل الکامل تبیین که نگاهی جامع و شامل به اسلام شود تا تصویری از آن نگاه کامل به اسلام صورت گیرد و مقدمه‌ای شود تا به آن هدف (مجتمع اسلامی) برسند. به علت این‌که سیدقطب افکارش متاثر از مودودی می‌باشد طرح هر دو را در یک مقاله بررسی می‌کنیم طرحی که از توحید و ایمان به لا اله الا الله شروع می‌شود به نبوت می‌رسد به عنوان کسانی که علم به قوانین عالم را می‌رسانند و عبادات مهم‌ترین آورده پیامبران که باعث عبودیت انسان‌ها می‌شود و همه این‌ها در شریعت الهی محقق می‌شود شریعتی که فقه و احکام و حقوق واخلاق و نظامات دینی را در جامعه برقرار می‌کند و مجتمع اسلامی را می‌سازد. این طرح در یک جمله توحید نبوت عبادات و شریعت می‌باشد که ذیل شریعت هم احکام حقوق و نظامات دینی است.

سید قطب از شخصیت‌های برجسته و نامدار در تفسیر قرآن و از نظریه‌پردازان توانا در زمینه ایدئولوژی اسلامی است. تحلیل اندیشه‌های وی درباره مسائل حکومت و اجتماع، موضوع این مقاله است. هدف این پژوهش پاسخ به این سؤال است: مهم‌ترین شاخص‌های حکومتی و اجتماعی از نظر سید قطب چیست؟ در این پژوهش با روش کیفی و رویکردی تحلیلی، اندیشه­های اجتماعی این مفسر در مسائل حکومتی و اجتماعی بررسی شده و نتایج زیر حاصل شده است: سید قطب برای فرد و جامعه اهمیت ویژه قائل است و عقیده را دلیل پیدایش جامعه می‌داند. جامعه مطلوب از نظر او، جامعه‌ای دینی است. وی وجود حکومت و عدالت را برای جامعه ضروری می‌داند و بین عدالت و برابری مطلق تفاوت قائل است. سید قطب، در رویارویی تمدن اسلامی با تمدن غربی، جریان‌های سیاسی اسلام سکولار و اصول‌گرایی اسلامی شکل گرفت که عمده‌ترین چالش‌های جهان اسلام است.

یکی از مسائل مهم در باب معرفت شناسی از دیدگاه سلفیه جهادی، مسئله­ عقل است، از این رو سؤال اصلی، چگونگی حجیت عقل از دیدگاه سلفیه جهادی است، که به خاطر نو ظهور بودن این گروه، تحقیقات جدی در این زمینه صورت نگرفته است، این مقاله با روشی تحقیقی و تحلیلی سعی دارد به دلیل اختلاف فکری سیر جریانی این گروه، مسئله­ عقل را در دو حوزه­ی سلفیه جهادی متاثر از سید قطب و بعد از بن لادن مورد بررسی قرار دهد. بر اساس بررسی­های انجام شده، سلفیه جهادی عقل را در مسائل شرعی حجت نمی­داند، ولی در غیر مسائل شرعی اختلاف وجود دارد. سید قطب، معتقد به جایگاه والای عقل و قابلیت آن برای اثبات معارف بنیادی همچون وجود خداوند، وحی و نبوت است. در حقیقت وی عقل­گرایی است که سعی نموده در برابر علم­گرایی افراطی برخی از مکاتب زمان خود ایستادگی کند، بر خلاف دیگر سلفیه جهادی که ظاهرگرا بوده و عقل را جزء محسوسات و محدود به شناخت علوم ضروری و مکتسبه می­دانند و معتقدند عقل فقط در امور دنیوی و مادی می­تواند حکم کند و هیچ­گاه نصوص قطعی با عقل قطعی تعارض نمی­کنند و در صورت تعارض، نقل مقدم بر عقل است.