جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جاهلیت از مفاهیم اصیل و منصوص قرآنی و روایی می‌باشد، که در باب گستره معنایی و تطبیق آن بر مصادیق، تفاسیر مختلفی ارائه شده است. این مفهوم یکی از کلیدواژه‌های پرتکرار در آثار افرادی مانند محمد بن عبدالوهاب و سید ‌قطب می‌باشد. بررسی تطبیقی دیدگاه محمد بن عبدالوهاب و سید ‌قطب درباره مفهوم جاهلیت و آثارش این نتیجه را به دست می دهد که اشتراکات ظاهری و اختلافات معنوی مهمی میان این دو دیدگاه وجود دارد. محمد بن عبدالوهاب و سید قطب، مفهوم جاهلیت را اعم و اسع از اعمال کفری و غیرکفری می‌دانند و جاهلیت در سه حوزه عقیده، قول و عمل تبلور می‌یابد؛ اما به­لحاظ تفسیر و تطبیق آن بر مصادیق خارجی، اختلافات اساسی با یکدیگر دارند؛ محمد بن عبدالوهاب با برداشتی که از مفهوم عبادت دارد، جاهلیت را بر اعمال صحیحی مانند توسل، استغاثة، استشفاع و تبرک به قبور بار کرده و با شرکی و بدعی قلمداد کردن آنها، مسلمانان را متهم به جاهلیت، شرک و ابتداع کرده است. او حتی شرک مسلمانان اهل استغاثه و استشفاع به ارواح اولیاء الهی را از شرک مشرکین عصر رسالت شدیدتر خوانده است؛ در مقابل، سید قطب نه­تنها متذکر بروز جاهلیت در این موارد نشده، بلکه بروز و ظهور آن را در مواردی مانند حکم "بغیر ما انزل­الله،" پذیرش حاکمیت طواغیت و حکومت­های سکولار و غیره می‌داند که سایر مسلمین نیز، معتقد به بروز و ظهور جاهلیت در آن حوزه‌ها می‌باشند. خلاصه اینکه در منظومه فکری محمد بن عبدالوهاب، اموری ذیل جاهلیت قرار گرفته‌اند که جزء مسائل مسلّم شریعت اسلام هستند؛ اما سید قطب، نه­تنها یک مسئله جزئی اسلامی را، ذیل جاهلیت وارد نکرده است، بلکه اموری را که او جاهلی خوانده است، از نگاه هر اندیشمند مسلمانی، امور جاهلی هستند

مسئله نسخ همواره از مسائل کهن و بحث‌برانگیز تفسیر و علوم قرآن بوده است. در اصطلاح قدما و به‌ویژه در روایات در تعریفی عام، این اصطلاح بر هرگونه تغییر در حکم سابق اطلاق می‌شد؛ اما در اصطلاح متأخران، این مفهوم با دچار‌شدن به تحوّل از مفهومی برخوردار شد که به نظر می‌رسد زمینه طرح شبهه‌هایی دربارۀ قرآن را بیشتر فراهم کرد. بر همین اساس آیت‌الله معرفت، با هشدار دربارۀ نوع طرح این مسئله که همواره دستاویزی برای حمله به قرآن بوده است، در کتاب التمهید نسخ بیست آیه را تایید کرد؛ اما پس از تجدیدنظر و طرح نظریه نسخ مشروط و تمهیدی، در سال‌های پایانی حیات خویش به طور کلی منکر وقوع نسخ تشریعی در قرآن کریم شد؛ حتی وقوع نسخ در آیه «نجوا» را انکار کرد. این نظریه و نوع تبیین ایشان از آیه، برگرفته از نگاه سید قطب است که صحنه آیه را تصویرپردازی قرآن برای انتقال یک پیام تربیتی به جامعه هدف می‌داند و معتقد است پیام آیه، ارتباطی به بحث احکام ندارد تا رفع حکم سابق به ‌وسیله تشریع لاحق دانسته شود و مصداق نسخ تشریعی باشد. در این نوشتار به تبیین این نوع نگاه در بیان آیت‌الله معرفت و سید قطب می‌پردازیم و دیدگاه نهایی ایشان بر اساس نظریه تصویرآفرینیِ تربیتی سید قطب در آیات شریفه را بررسی می‌نماییم.