جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علی بن الحسین موسوی مشهور به سیّد مرتضی و ملقّب به علم‌الهدی و ذو‌المجدین، متکلم، فقیه، اندیشمند و دانشمند برجسته و بزرگ شیعه و یکی از بزرگترین علمای قرن چهارم و پنجم هجری می‌باشد که آوازه و شهرت او در عالم از شرق و غرب طنین‌انداز است. سیّد مرتضی از انواع مختلف و گوناگون علوم بهره‌مند بود که برای کمتر کسی چنین افتخاری فراهم آمده است. او در همه علوم و دانش‌ها سهمی فراوانی نصیب خود کرده بود. کتاب الامالی یکی از آثار مهم و بنام سیّد است که از 80 مجلس و غالباً در چهار بخشِ تفسیر، حدیث، ادبیات و اشعار (قواعد ادبی، شعر) و در برخی موارد مسائل کلامی تدوین و نگاشته شده است. وی در تأویل و تفسیر روایات الامالی از مبانی و ابزارهای مختلف و متعددی بهره جسته است. در حقیقت وی، خود را به مبانی و ابزار خاصی محدود نمی‌کند و از هر طریق ممکن در صدد تأویل و تفسیر روایات برآمده است. پژوهش حاضر در صدد بررسی و تبیین مبانی و ابزارهای سیّد در تأویل و تبیین روایات الامالی می باشد. این تحقیق با روش توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر محتوای کتاب الامالی نشان می‌دهد که سیّد در مواجهه با روایات، به مبانی کلامی، اصولی خاصی نظیر جسمانی نبودن خداوند، اعتقاد به برتری انبیاء علیهم السلام بر فرشتگان، حجیّت حکم عقل، عدم حجیّت خبر واحد و حجیّت اجماع امامیّه پایبند بوده است. علاوه بر این از ابزارهای متعدد و متنوعی همچون استفاده از آیات قرآن، استفاده از شعر شاعران عرب، استفاده و بهره جستن از علوم تجربی و مانند آن برای تأویل و تبیین روایات استفاده کرده است. در مجموع می‌توان گفت روایاتی را که سیّد در الامالی به شرح و توضیح آنها پرداخته غالباً ناظر به یکی از موارد ذیل می‌باشد. یا روایات دارای واژگان مشکل و غریب الحدیثی بوده یا ابهام و اشکالی در معنای احادیث بوده یا با مبانی سیّد در تعارض بوده و یا با آیات و روایات قرآن در تعارض بوده است. سیّد این تعارض‌ها و ابهامات را برطرف کرده و تأویل شایانی انجام داده است.

شکل گیری نظرات علمی و تطورات علوم همواره متاثر از متغیرهای متنوعی است که بررسی آنها راه را برای فهم بهتر آراء و تحلیل و فهم نقاط اصطکاک با نظریات دیگر هموار می‌سازد. از جمله این متغیرها بسترهای سیاسی اجتماعی و فکری فرهنگی است که صاحبان نظریات علمی در طول تاریخ همواره متاثر از آن ساختار نظریات خود را شکل داده و منظومه فکری ایشان بر اساس همین شرایط نضج یافته است. در این میان علمای شیعه نیز متاثر از این شرایط آراء و تالیفات خویش را نگاشته اند.در اینجا تاثیرپذیری به مفهوم انحراف از اصول نیست بلکه مقصود تطابق آراء و تالیفات با شرایط زمانه و به نوعی پاسخ به نیازها و مقتضیات پیرامونی عالم است. شیخ مفید و سید مرتضی دو تن از علمای نامدار مکتب بغداد در قرن چهارم و پنجم هجری قمری می باشند که در بحبوحه قدرت آل بویه و تسلط ایشان بر بغداد و در قلب جریان‌های فکری و اعتقادی سنی همچون معتزله و حنابله، در این محیط رشد علمی نموده و سپس همچون درختانی تنومند و بارور نه تنها جامعه علمی عراق و بغداد بلکه دیگر مناطق سرزمین های اسلامی از خراسان و ماوراء النهر، دیلمان و ری تا شامات و مصر و... را از ثمرات علمی و تالیفات خویش متنعم نموده اند.این دو عالم بزرگوارتاثیر فراوانی بر شکل گیری جریان عقلگرای شیعی موسوم به مکتب عقلگرای بغداد داشته‌اند و آغازگر جریان تحولی در اندیشه شیعی متناسب با نیاز های روز گردیدند به حدی که بعد از گذشت ده ها قرن حوزه های شیعی در عصر حاضر نیز از بنیان های تعلیمی ایشان بهره ور می گردند.واکاوی و بازشناسی بسترهای چهارگانه فوق در بغداد آن روزها و بررسی مناسبات علمی این دو فقیه شیعه در این بسترها به فهم بهتر و تحلیل تضاد پاره‌ای از این آراء با دیگر علمای شیعه کمک شایانی خواهد نمود. پژوهش حاضر پس از بررسی این بسترها به تحلیل شکل گیری مناسبات علمی این دو بزرگوار در شرایط مذکور خواهد پرداخت و تاثیر این بستر ها و زمینه ها را بر منظومه فکری و علمی ایشان بررسی خواهد شد.

جنبش اعتزال یکی از مهم‌ترین جریان‌های کلامی در تاریخ اسلام است که اوایل قرن دوم هجری در بصره شکل گرفت و با حمایت خلفای عباسی، همچون مأمون، معتصم و واثق، به سرعت گسترش یافت. این جریان آغاز رسمی عقل‌گرایی در علم کلام محسوب می‌شود. در بغداد، امامیه ـ از جمله شیخ مفید، سید مرتضی، شیخ طوسی و خاندان نوبختی ـ به دلیل شرایط سیاسی و تعامل با معتزله، هم‌سویی قابل‌توجهی با این جریان پیدا کردند و عقل‌گرایی در میان آنان استمرار یافت. مسئله اصلی پژوهش بررسی اشتراکات و تمایزات عقل‌گرایی میان معتزله و امامیه بغداد است. این نوشتار با روش تاریخی، تحلیلی و مقایسه‌ای، وجوه هم‌سویی و افتراق این دو جریان را تحلیل می‌کند. یافته‌ها نشان می‌دهد که اعتزال نوعی «گفتمان کلامی» است که پس از قرن دوم هجری شکل گرفت که مهمترین ویژگی آن تاکید بر عقل بعنوان منبع مستقل و عقل گرایی و تقدم بخشیدن به عقل بعنوان الگوی غالب در تولید معارف دینی و بویژه کلام است. عقل‌گرایی امامیه بغداد نیز کمابیش در چارچوب همین گفتمان قرار می‌گیرد. در این میان، شیخ مفید عقل را بی‌نیاز از سمع نمی‌دانست و بر پیوند عقل و نقل تأکید داشت، درحالی‌که سید مرتضی برای عقل نقش مستقلی قائل بود. این اختلاف دیدگاه، طیفی نسبتا متنوع از عقل‌گرایی را در امامیه رقم زد. هرچند میان امامیه و معتزله در مبانی و روش‌ها و محتوای اعتقادات کلامی تفاوت‌هایی وجود داشت، اما این تفاوت‌ها انسجام کلی گفتمان عقل‌گرایی را خدشه‌دار نکرد و هر دو مکتب در گسترش عقل‌گرایی در سنت کلامی اسلامی نقش مؤثر داشتند.

این تحقیق به بررسی رابطه میان آراء ابو هاشم جبائی، یکی از برجسته‌ترین علمای معتزله، و مواضع علمای امامیه، به ویژه در مسائل توحید و عدل الهی، می‌پردازد. تحقیق به تاثیر تفکر معتزلی در فقه امامیه، به ویژه در آراء جبائی که نقش محوری در شکل‌گیری تفکر کلامی در قرون سوم و چهارم هجری داشته است، پرداخته و سعی دارد وجوه شباهت و تفاوت میان آراء جبائی و مواضع علمای امامیه مانند شیخ مفید و سید مرتضی را بررسی کند. برخی به شبهه‌ای اشاره کرده‌اند که علمای امامیه به‌طور کلی تحت تاثیر تفکر معتزلی قرار داشتند تا جایی که آن‌ها را پیرو این تفکر دانسته‌اند، که این مسئله سوالاتی در مورد استقلال و اصالت تفکر امامی ایجاد می‌کند. این تحقیق قصد دارد این شبهه را از طریق بررسی آراء جبائی و تاثیر آن‌ها بر علمای امامیه، و همچنین بررسی منابع مستقل امامیه جدا از تفکر معتزلی، به‌ویژه در مسائل عقیده و فلسفه، رد کند. هدف تحقیق تجزیه و تحلیل آراء ابو هاشم جبائی در زمینه‌های توحید و عدل الهی و مقایسه آن با مواضع علمای امامیه همچون شیخ مفید و سید مرتضی است و به بررسی میزان تاثیرپذیری تفکر معتزلی بر تفکر امامیه در این دوره پرداخته و شبهه وابستگی امامیه به معتزله را در اصول عقیده رد می‌کند. این تحقیق از روش تحلیلی مقایسه‌ای استفاده کرده است که در آن آراء جبائی از منابع اصلی جمع‌آوری شده و سپس با آراء علمای امامیه در مسائل خاصی مانند توحید، عدل الهی، امامت و نظریه احوال مقایسه می‌شود. همچنین این آراء در زمینه تاریخی و فرهنگی آن‌ها تحلیل می‌شود تا شباهت‌ها و تفاوت‌ها مشخص شود. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که جبائی با علمای امامیه در اصول بنیادی اتفاق نظر داشته است، اما در برخی جزئیات مانند عدل الهی و آزادی اراده با آن‌ها اختلاف داشته است. نظریه احوال به طور قاطع از سوی علمای امامیه رد شده است زیرا آن‌ها معتقد بودند که این نظریه با عقیده عصمت امامان در تعارض است. علی‌رغم تأکید جبائی بر اهمیت امامت به عنوان منصب الهی، امامیه به این منصب ابعاد خاصی داده‌اند و عصمت امامان را تأکید کرده‌اند. جبائی ایده تقسیم صفات الهی به صفات ذاتیه و صفات فعلیه را تایید کرده است که با برخی آراء علمای امامیه هم‌خوانی دارد. آراء جبائی بر تعادل میان عقل و نقل استوار بود که این نیز با روش امامیه در بسیاری از مسائل عقیدتی هم‌خوانی دارد.

تعریف مسأله و تبیین موضوع: معتزله گروهی از متکلمان مسلمان اهل سنت است که معتقد به اصالت عقل در برابر نقل می باشند. معتزله عقل نظری را بر نقل حاکم می‌دانند ازاین جهت، آنها به تأویل آن دسته از متون دینی که به ظاهر، با عقل ناسازگار است، پرداختند. به عنوان مثال، رؤیت الهی را که در برخی متون به آن تصریح شده انکار کردند و آن را به تأویل بردند؛ زیرا به لحاظ عقلی، رؤیت بدون مکان و جهت ممکن نیست و چون خداوند مکان و زمان ندارد، رؤیت او در این جهان و در آخرت ممکن نیست. در میان متکلمان اهل سنت، معتزله به متکلمان امامیه نزدیکترند و در برخی اصول اعتقادی مانند توحید و عدل با هم مشترکند. ارتباط نزدیک شیعیان و معتزله در برخی دوره‌های تاریخی بیشتر شده و علمای عقل‌گرای شیعه مانند شیخ مفید و سید مرتضی به معتزله نزدیک بودند. با این حال همواره اختلاف نظرهای مهمی بین شیعیان و معتزله وجود داشته و مجادلات بسیاری بین علمای شیعی و معتزلی درباره عقاید کلامی در گرفته است. برای نمونه شیعیان در اندیشه امامت، جایگاه مرتکب گناه کبیره و امر به معروف و نهی از منکر با معتزلیان اختلاف داشته‌اند. در واقع منشا اختلاف غیبت امام بوده است البته که در دوران حکومت آل بویه این دو گروه در عقل گرایی نزدیک به هم شدند و با وجود ارتباط و نزدیکی شیعیان با معتزله، این ارتباط همواره یکسان نبود و نسبت به گروه‌های مختلف شیعی یا معتزلی و نیز نسبت به دوره‌های مختلف تاریخی تفاوت می‌یافت؛ برای نمونه گروهی از علمای شیعه که گرایش حدیثی بیشتری داشتند با معتزله اختلاف بیشتری داشتند و علمای شیعی عقل گرا به طور طبیعی نزدیکی‌های فکری بیشتری با معتزله داشتند هر چند این نزدیکی هیچ گاه به شکل کامل نبود و اختلاف نظرهای جدی بین شیعیان و معتزله همواره وجود داشت.. قرار گرفتن شیعه و معتزله در برابر اهل حدیث که اصولا با عقل‌گرایی و علم کلام به شدت مخالف بودند، به اتحاد و نزدیکی شیعه و معتزله، مخصوصا در دوره‌هایی که خلفای عباسی از اهل حدیث حمایت می‌کردند، یاری رساند. از همین رو پیوند معتزله و شیعه در دوران دوم خلافت عباسی که با حمایت خلفا از جریان حدیث‌گرایی همراه بود بیشتر شد و در دوران سلطه حاکمان شیعه مذهب آل بویه به اوج خود رسید. دوران حکومت آل بویه، دوران رشد ارتباط و شیعیان و معتزلیان در بغداد بود. در این دوران علمای شیعه در بغداد در رویکردهای عقل‌گرایانه بسیار نزدیک به معتزله بودند. هر دو گروه شیعه و معتزله به حکومت آل بویه نزدیک بودند و مورد حمایت بویهیان قرار داشتند. آل بویه از یک سو شیعه مذهب بودند و از سوی دیگر در امور دینی اهل مدارا بودند. با سر کار آمدن آل بویه، معتزله که پیشتر تحت فشار جریان‌های حدیث گرا با حمایت حنابله بودند، آزادی بیشتری یافتند، مجالس بزرگ درسی تشکیل دادند و به مناصب بلند مرتبه حکومتی از جمله قضاوت رسیدند. در این دوران علمای شیعه و معتزلی ارتباط استادی و شاگردی گسترده‌ای نیز داشتند. از جمله شیخ مفید و سید مرتضی استادانی معتزلی مذهب داشتند. البته مبانی شیخ مفید با شاگرد خویش سید مرتضی در عقل گرایی متفاوت است. در مقایسه این افراد عقل گرایانی شناخته می شوند که لوازم عقل گرایی را به صورت کامل نمی پذیرند و نقل گرایانی نیز هستند که نمی توانند به صورت کلی عقل گرایی را انکار کنند.

ایمان از مفاهیم پرکاربرد در متون دینی است و به‌عنوان یک حقیقت دینی ابعاد و زوایای آن به کمک وحی و متون مقدس برای آدمی آشکار می‌شود و پرداختن به بحث ایمان از مباحث مهم کلام اسلامی می‌باشد. در این تحقیق به بررسی ایمان و مقومات آن از دیدگاه سید مرتضی علم‌الهدی و جعفر سبحانی پرداخته شده است. هر دو از متکلمان مکتب امامیه هستند با این تفاوت که یکی قرن 4 و دیگری در دوره معاصر به مقوله ایمان نگریسته‌اند. سید مرتضی با تاثیر از استاد خود شیخ مفید و با اثرگذاری بر شاگرد خویش شیخ طوسی فهمی معرفت گونه از ایمان ارائه دادند و بسیاری از متکلمان امامیه خود را وفادار به این نظریه دانستند. در مقابل جعفر سبحانی ایمان را تفسیر به تصدیق می‌کند که در نگاه ایشان متفاوت از معرفت و فرع معرفت می‌باشد. سید مرتضی معتقد است که تصدیق با قلب برای ایمان کافی بوده و به اقرار زبانی در این باره اعتباری نیست. به باور سبحانی ایمان تصدیق قلبی همراه اقرار زبانی است؛ ولی او اقرار زبانی را جز ذات ماهیت ایمان نمی‌داند. یافته‌های ما چنین نشان می‌دهند که سبحانی معتقد به وجود زیادت و نقصان در مقوله ایمان است و در دیدگاه وی ایمان هرگاه به تصدیق تفسیر شود زیادت و نقصان خواهد پذیرفت. در این تحقیق با استفاده از روش کتابخانه‌ای اقدام به گردآوری آثار هریک از این دو متکلم شد و سپس با توصیف و تحلیل مبانی کلامی هر دو متکلم، نظرات آنان پیرامون مقومات ایمان ارائه گردید. اهمیت موضوع این پایان‌نامه در پرداختن به مبحث ایمان از نگاه دو جریان فکری متقدم و متا خر شیعی است. ازجمله پرسش‌های مهم مطرح در این تحقیق مبانی کلامی هر دو متکلم پیرامون موضوع ایمان و موارد مشترک و متفاوت این دو متکلم دراین‌باره است. شناخت و فهم پیچیدگی مقوله ایمان که به تکثر نگرش در این باره منجر می‌شود، تبیین نظریات متکلمان شیعه درباره ایمان که با کاربست عقل و نقل همراه است، زدودن برخی ابهامات از نظریات متکلمان شیعه درباره ایمان، تقویت وحدت میان مسلمانان با ایده تقریب مذاهب، از اهم دستاوردهای این تحقیق است.

حقیقت و ماهیت نفس، روح و بدن و رابطه آنها با یکدیگر از مسائلی است که تأثیر اساسی در آموزه انسان‌شناسی، معاد و سرنوشت اخروی انسان دارد. در این زمینه دو دیدگاه مطرح است: برخی متکلمان حقیقت انسان را جوهر مجرد متعلق به بدن می‌دانند؛ برخی متکلمان برآنند که نفس همین هیکل محسوس و مشهود است که روح در منافذ آن حلول کرده است. شیخ مفید از دیدگاه اول طرفداری کرده است و حقیقت انسان را جوهر بسیط و غیر مادی قائم به خود می‌داند و بدن را فقط وسیله کارکرد در ظاهر می‌داند، اما شاگرد وی سید مرتضی رویکرد دوم را پذیرفته است و اعتقاد به یگانگی نفس و بدن انسان زنده و مکلف را مجموع این شخص ظاهر و هیکل مشهودی می‌داند و روح یا به تعبیر وی هوایی لطیف در منافذ آن جاری است.