جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

يدگاه متافيزيکی عمدتاً بر دو اصل استوار است: يک و بسيار (آتما و مايا) [١]. از اين دو اصل، در زمينه‌ی اديان، يگانگی و وحدت درونی از سوئی و کثرت صور آن‌ها از سوی ديگر ناشی می‌شود. در ازوتريسم سخن از تعالی حقيقت (همان وحدت درونی) است؛ درحالی‌که متعلَّق اگزوتريسم هر بار جلوه‌ی خاصی از اين حقيقت يگانه است. نظريه‌ی وحدت متعالی (درونی) اديان بنياد آموزش فريتهيوف شوئون حکيم الهی بزرگ معاصر می‌باشد. ايشان به‌ويژه در دو اثر خود مستقيم‌تر به بيان و شرح يگانگی متعالی اديان می‌پردازند: يکی «اندر وحدت متعالی اديان» و ديگری «صورت و جوهر در اديان». وحدت درونی اديان از يگانگی و تعالی حقيقت است: حقيقت متعالی، هربار، به صورت يکی از اديان خود را می‌نمايد و جلوه‌گر می‌شود. به گفته‌ی فريتهيوف شوئون چندگانگی صور از محدوديت ذاتی صورت است ولی صور، هر چند گوناگون و مختلف‌اند در «ذات ذات» خود يک چيزند و آن حقيقت بی‌چون، و به بيانی ديگر، بی‌رنگ است: «هست بی‌رنگی اصول رنگ‌ها».

چکيده‌ی قسمت اول: وحدت درونی اديان بدين معنا است که حقيقت الهی (که متعالی نيز هست) در همه‌ی اديان الهی يکسان است و هر بار به صورت يکی از اديان متجلی می‌گردد. جوهر اوليه‌ی همه‌ی اديان، همان مطلقِ «کلام خدا» است و چندگانگی صور، ناشی از محدوديت ذاتی صورت است، که گاهی نيز جنبه‌هايی از يک صورت در تضاد با جنبه‌هايی ديگر خواهد بود. ولی صور، هر چند گوناگون و مختلف‌اند در «ذات ذات» خود، يک چيزند و آن حقيقت، بی‌چون و به بيانی ديگر، بی‌رنگ است. جوهرِ نور رنگی خاص ندارد و متجلی نيست، چون بخواهد متجلی شود بايد رنگی به خود بگيرد. از اين‌رو، هم «هست بی رنگی اصول رنگ‌ها» و هم «چون‌که بی‌رنگی اسير رنگ شد موسی‌ای با موسی‌ای در جنگ شد». به عبارت ديگر، يگانگی و وحدت درونی اديان، ناشی از ايمنانس يا حضور ذات الهی در رکن يا کنه هر تجلی (يا همان تشبيه در اصلاح عرفان اسلامی) است و کثرت صور دينی، به علت ترانساندانس يا تعالی ذات الهی نسبت به آفرينش يا حتی نسبت به هر تعين (يا همان تنزيه در اصطلاح عرفان اسلامی) است. در ازوتريسم سخن از تعالی حقيقت (همان وحدت درونی) است؛ در حاليکه متعلَّق اگزوتريسم هر بار جلوه‌ی خاصی از اين حقيقت يگانه است. تبلور آن‌چه اين وحدت درونی را تشکيل می‌دهد همان است که شوئون از آن به حکمت خالده (Sophia perennis) ياد می‌کند و کلمه‌ی متافيزيک نزد او مترادف با آن است و نبايد آن را با «فلسفه» به معنای رايج و تقريبی آن يکی دانست. حکمت خالده، علم اصول اونتولوژيک و اساسی عالم است؛ علمی‌ تغييرناپذير، همان‌گونه که اين اصول لايتغير هستند، و به‌خاطر کليت و خطاناپذيريش فطری. هم‌چنين می‌توان آن را دين حنيف (Religio perennis) ناميد تا به جنبه‌‌ی عملی اين حکمت و در نتيجه به جنبه‌ی عرفانی و سير و سلوکی آن اشاره شود. درک کامل حکمت خالده بسی فراتر از پذيرش تئوريک آن است و به تحقق معنوی (spiritual realization) می‌انجامد. در اين‌جا مراد همان درک توسط عقل کلی (intellect) است که در اصطلاح عرفانی به «اتحاد عاقل با معقول» از آن تعبير می‌شود. عقل کلی را نبايد با عقل جزئی يا (reason) يکی گرفت. در اصل راسيوناليسم چيزی جز محدود کردن درک ما به قوه‌ی عقل جزئی (ratio) نيست و از اينجاست که فلسفه، پس از دکارت، تبديل به بازی‌های فکری شده و به قول گنون، هر سيستم فلسفی تصويری از محدوديت‌های ذهنی فيلسوف مورد نظر است. البته در الهيات هر دينی نيز نقش عقل، که در عرفان به آن چشم دل می‌گويند، ناديده گرفته می‌شود.‌ ولی آن‌چه الهيات را از فلسفه‌ راسيوناليستی و مادون آن ممتايز می‌گرداند اين است که الهيات اصول پايه‌ی‌ خود را از وحی می‌گيرد و بدين ترتيب، اساسی قابل اطمينان -و ضروری- برای ساختار سيستم فکری دين خود اتخاذ می‌کند. شوئون می‌گويد: پيامبر يا اوتار عقل کون کبير است و عقل پيامبر کون صغير.

فریتهیوف شوئون یا فریتیوف شوآن (به آلمانی: Frithjof Schuon) با نام اسلامی شیخ عیسی نورالدین احمد (زاده ۱۸ ژوئن ۱۹۰۷ - درگذشته ۵ مه ۱۹۹۸)؛ اندیشمند حکیم، فیلسوف، نقاش و شاعر اسلام شناس و دین شناس معاصر. وی بنیانگذار طریقت مریمیه می باشد. آثار و نوشته‌ها: وحدت متعالی ادیان، ۱۹۵۳/ حقیقت آدمی و گستره معنوی، ۱۹۵۴/ عرفان دانش ابدی است، ۱۹۵۹/ زبان خود، ۱۹۵۹/ مقام حکمت، ۱۹۶۱/ شناخت اسلام، ۱۹۶۳/ پرتوی بر جهان‌های باستان، ۱۹۶۶/ گنج‌های بودا، ۱۹۶۸/ منطق و تعالی، ۱۹۷۵/ فلسفه اسلامی، ۱۹۷۶/ ابعاد اسلام، ۱۹۶۴/ سنت گرایی، ۱۹۸۱/ راه و مرام اخلاقی در اسلام، ۱۹۹۰/ نژادها و طبقات، ۱۹۵۹/ گوهر و صدف عرفان اسلامی، ۱۹۸۱/ از خدا تا انسان، ۱۹۸۲/ مسیحیت و اسلام، ۱۹۸۵/ آثار گوناگون فریتیوف شوئون، ۱۹۹۱/ نگاهی به چهره حقیقت، ۱۹۸۹/ خورشید پردار، ۱۹۹۰/ متافیزیک و سنت گرایی، ۱۹۸۶/ ریشه‌های وضع انسان، ۱۹۹۱/ زیبایی عرفان، ۱۹۹۲/ حکمت خالده، ۱۹۹۲/ نمایشنامه نقاب‌ها، ۱۹۹۲/ راهی به قلب، ۱۹۹۵/ تغییر آدمی، ۱۹۹۵/ چشم دل، ۱۹۹۷/ آهنگی برای زائر مقدس، ۲۰۰۲/ تطبیق و قیاس ادیان، ۲۰۰۲/.

عرفان و معرفت، از یک ریشه اند، و این هم ریشگی، نمودار جایگاه معرفت در بینش عرفانی و اهمیت آن است. آثار بزرگ عرفانی به این پیوند گواهند. از جمله این آثار، مثنوی معنوی است.اگر بگوییم که مثنوی، کتابی درباره معرفت است، سخنی به گزاف نگفته ایم. معرفت و انواع آن، به سخن دیگر، معرفت و مراتب آن، از مباحث اساسی مثنوی است. در این مقاله به نمونه ای از آن می پردازیم، و آن، داستان اتاق تاریک و فیل است. در این داستان نیز، تنها به مفهوم نظرگاه خواهیم پرداخت. بدین وسیله می کوشیم، تا بشود به این پرسش اساسی پاسخ دهیم که آیا نظرگاه در این داستان، پدیده ای سوبژکتیو، به معنای کنونی این واژه است و یا نمودار حقیقت دیگری است؟

خلاقیت از مفاهیم رایج در مباحث هنری است. امروزه خلاق بودن و هنرمند بودن یکی انگاشته می‌شوند و اغلب، خلاقیت با نوآوری یکسان دانسته می‌شود. از طرف دیگر باور غالب این است که هنر سنتی، با موضوعات تکراری و کهنه، فاقد خود جوشی و بدیع بودن است. اما بر خلاف نگاه مدرن که خلاقیت و حتی حقیقی بودن را با نو بودن یکی فرض کرده و هنر سنتی را فاقد آن می‌داند، نویسندگان و متفکرانی همچون آناندا کوماراسوامی، تیتوس بورکهارت،[i] رنه گنون،[ii] سید حسین نصر و آن‌ماری شیمل[iii] نه تنها هنر سنتی را هنری خلاق می‌دانند بلکه تنها اینگونه آفرینش‌ها را شایسته اطلاق مفهوم خلاقیت می‌دانند. سؤالی که مطرح می‌شود این‌است که آیا اساساً در هنر سنتی می‌توان از خلاقیت به معنای واقعی کلمه سخن گفت؟ در واقع یک مکتب هنری چارچوب‌های آموزش، تولید اثر، و نیز خلاقیت را انتقال می‌دهد و با این کار هویت و اصالت تولیدات هنری را تضمین می‌کند. نتایج به‌دست آمده در این مقاله نشان می‌دهد که هنر سنتی دارای اصولی است که بر اساس آن می‌توان از خلاقیت به معنی خاص آن سخن گفت.

امروزه با گروه‌های زیادی مواجهیم که دم از معنویت می‌زنند و به رغم تنوع و تکثری که دارند همگی به نوعی فلسفه جاودانه قایلند که اصول و مبانی آن در طی اعصار دستخوش تغییر و تحول نمی‌شود. این گروه‌ها در عین اعتقاد به این سنت جاودانه از فرهنگ غربی متجدد انتقاد می‌کنند و نقاط ضعف جدی‌ای را برای آن برمی‌شمرند، از جمله این انتقادات می‌توان به نقد گرایش‌های دوگانه انگارانه و تقلیل گرایانه فرهنگ غربی متجدد اشاره کرد که موجب نفی ایمان و بها دادن افراطی به عقل استدلال‌گر شده است و این دو عامل، بحران معنوی جهان کنونی را به بار آورده است. اما در میان این جریانات معنویت گرا‌، جریان سنت گرایی در عین اعتقاد به سنت جاودانه و نقد فرهنگ غربی متجدد شیوه نقد گروه‌های مدعی معنویت را زیر سؤال می‌برد و آن را برخاسته از همان فرهنگ غربی می‌شمارد. در نهایت مهم‌ترین نقطه ضعف جریان‌های معنویت گرا در جهان معاصر از نظر سنت گرایان شیوه التقاطی آن‌هاست که منجر به جدایی این جریان‌ها از ادیان الهی و ظهور دین‌های جدید برساخته بشر شده است. در این مقاله ابتدا با معرفی جریان‌های مدعی معنویت در جهان معاصر خصایص اصلی آن‌ها را برشمرده‌ایم. پس از آن، نقد این جریان‌ها بر فرهنگ غربی متجدد مورد بررسی قرار گرفته و در پایان نقد سنت گرایان بر این شیوه نقد مطرح شده است. به ویژه معیارهای اصالت و معنویت گرایی راستین توسط سنت گرایان مورد تأکید قرار گرفته است.

نماد گونه‌ای از بیان است که بدون داشتن قرینه‌ای، علاوه بر مفهومی ظاهری، طیف معنایی گسترده‌ای را به خواننده القا می‌کند و بیان‌کننده تجربه‌ای غیرمحسوس با قابلیت چندمعنایی و عدم قطیعت مدلول‌ها است؛ ازاین‌رو نماد، مصادیق متعددی پیدا می‌کند و یگانه راه درک معنی آن، تأویل و تفسیر است. بر این پایه برای رسیدن به معنای نماد، باید از روساخت به ژرف‌ساخت، با در نظر گرفتن ساختار و بافت متن گذر کرد. مولانا هم شاعری عارف و معناگراست که از نماد برای پرداخت الگوهای فکری خود بهره گرفته است. توجه فوق‌العاده او به محیط طبیعی و ظرایف و دقایق آن، بستری برای پردازش مفاهیم ذهنی او شده است. این نوشتار با روش توصیفی – تحلیلی، مضامین اندیشگانی مولانا از جمله اندیشه بازگشت، خاموشی، سَهَر، سفر، قبض و بسط، عشق و ... را مورد تحلیل و تبیین قرار می‌دهد و نگارندگان با کشف نشانه‌های موجود در متن، کوشیده‌اند به لایه‌های متنوع و متضاد فکری مولانا دست یابند تا از این طریق، بتوان به شناخت کامل‌تر شخصیت و عرفان مولوی نزدیک شد. در این پژوهش، نمادهای برجسته الگوهای حیوانی بررسی شده است.

سنت گرایی که به عنوان جریانی معاصر در مقابل مدرنیسم قرار می گیرد، به وجود یک سنت زنده، پویا و ازلی معتقد است که هرگز از بین نمی رود، واحد است و در قالب های گوناگون متجلی می شود. این معنای از سنت با سنت به معنای متعارف؛ یعنی آداب، رسوم و عادت بسیار متفاوت است. در این دیدگاه سنت وسیله رسیدن انسان به خدا و شامل مبانی مابعدالطبیعه یا وجودشناسی، انسان شناسی، اخلاق و خداشناسی است. در قلب تمام سنن، حکمت خالده وجود دارد؛ بر خلاف نظر شوان که حکمت خالده را با مابعدالطبیعه مترادف و مابعدالطبیعه را علم به حقیقه الحقایقی می داند که تنها از طریق تعقل قابل حصول است، نه از راه عقل جزیی. حکمت خالده از نظر نصر «حاوی» مابعدالطبیعه یا علم قدسی ای است که به شناخت مبدا کلی اهتمام می ورزد. او برخلاف نظر هاکسلی که کاربرد اصطلاح حکمت خالده را برای نخستین بار از سوی لایب نیتز می داند، معتقد است که این اصطلاح را برای نخستین بار آگوستینو استیوکو در دوره رنسانس به کار برده و در اندیشه اسلامی عنوان اثری است از ابن مسکویه. بنابراین، با استناد به این گفته نصر و با توجه به دوره حیات ابن مسکویه و نیز آگوستینو استیوکو، دقیق تر به نظر می رسد اگر کاربرد این اصطلاح را برای نخستین بار از سوی این حکیم مسلمان بدانیم. آنچه از نظر خواننده می گذرد، مروری است بر برخی از مهمترین مبانی سنت گرایان و پیروان حکمت خالده با محوریت آراء شوان به عنوان تکمیل کننده طریق سنت گرایی و دکتر نصر به عنوان شارح آثار او و وجوه اختلاف و شباهت دیدگاه های این دو فیلسوف معاصر، تا با به دست آوردن چارچوبی برای شناخت سنت اصیل، پویا و جهان شمول، جایگاه حکمت خالده در اندیشه های فلسفی معاصر روشن شود.