جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تخصص‌گرایی و رویگردانی از سیستم‌سازی‌های کلان در فلسفه را می‌توان از رویه‌های نسبتا رایج فیلسوفان تحلیلی دانست. با این همهْ فیلسوف معاصر نیکولاس رشر، به عنوان یک از استثناهای این سنت، نه تنها با این الگو بیگانه است که حتی آن را آسیبی روش­شناختی می‌داند. این نوشتار در میان آثار رشر به مبانی فلسفی این نظرگاه، روش‌شناسی فلسفی برآمده از آن و روش‌های جزیی راهبردی آن می‌پردازد. رشر با اتکا بر مبانی معرفت‌شناختی خود (به‌ویژه انسجام‌گرایی) معتقد است که باید با رویکردی کل‌نگر و با نظر به تمام زمین فلسفه به حل مسائل آن پرداخت. با اینکه نوع سیستم‌سازی رشر، به جهت عدم غفلت از جزییات مولفه‌های سیستم، از برخی ایرادات در امان است، اما همچنان از منظر روش‌شناختی محتاج اصلاح یا تکمیل است. از مهم‌ترین خلاهای این دیدگاه فقدان یک الگوی ضابطه‌مند در مدیریت تعادلی میان جامع‌نگری و تخصص‌گرایی و همچنین در تعیین مرزهای بیشینگی سیستم است.

یکی از نسخه‌های پیچیدۀ انسجام‌گرایی نسخه‌ای است که فیلسوف معاصر نیکولاس رشر در مجموعه‌ای از آثارش با تفاصیلی ویژه طراحی کرده است و مدعی است دربرابرِ ایرادات معمول انسجام‌گرایی مقاوم است و بهره‌وری بیشتری در روش‌شناسی‌های تحقیق خواهد داشت. این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی به نگارش درآمده و درصدد است که، پس از تبیین اجمالی کلیت این دیدگاه و بیان امتیازاتش نسبت به نسخه‌های معمول انسجام‌گرایی، مدعیاتِ اصلی آن را نقد و بررسی کند. کلیت نظرگاه رشر با شرح اجمالی برخی از انگاره‌‌های اصلی دستگاه معرفت‌شناسی او، ازجمله «داده‌ها»، «مدل شبکه‌ای شناخت»، «بیشینه‌گرایی»، و همچنین با اشاره‌ای اجمالی به دیدگاه فرامعرفت‌شناختی او، که نسخه‌ای از پراگماتیسم با عنوان «پراگماتیسم روشی» است، تبیین‌پذیر است. اما باوجودِ امکاناتی که در این نسخه‌ تعبیه شده و امتیازاتی که در مقایسه با نسخه‌های کلاسیک دارد، به نظر می‌رسد که همچنان برخی از مهم‌ترین ایرادات معمول انسجام‌گرایی بر آن وارد است و سازوکارهای جدید تعبیه‌شده در این نسخه نیز برای رفع آن ایرادات ناکافی و حتی بعضاً خود دچار ایراداتی دیگر هستند. همچنین باوجودِ اصرار رشر بر انسجام‌گرابودنش، به نظر می‌رسد که دیدگاه او به‌نحوی به اصلی‌ترین ملاک انسجام‌گرایی آن‌چنان وفادار نمانده و اصلاحات به‌کاررفته در این نسخه درواقع تمایزش با برخی نسخه‌های مبناگروی را مخدوش ساخته است.

فلسفه رشر دفاع از عقلانیت اهداف در برابر عقلانیت ابزاری است. رشر عدم توجه به جامعیت مفهوم عقلانیت را موجب درک ناقصی از عقلانیت می‌داند. عقلانیت عملی علاوه بر جنبه ابزاری، جنبه ارزش‌شناختی دارد که مناسب بودن اهداف را تعیین می‌کند و این دو مولفه به صورتی منسجم و هماهنگ درهم آمیخته‌اند. رشر شکاف بین واقعیت و ارزش را مهم می‌داند و برآن است که با گام کوتاه بدیهیات می‌توان از آن گذر کرد. با غیر منطقی دانستن نسبی‌گرایی و اثبات عقلانیت اهداف و اصول بنیادی عقلانیت به جهانی بودن عقلانیت اصرار می‌ورزد. وی با معرفی سلسله مراتب هنجاری برای انتخاب یک راه حل عقلانی در یک موقعیت معین، وابسته بودن تصمیم‌های عقلانی به محیط پیرامونی، نیز نسبیت عقلانیت در لایه‌های پایینی را می‌‌پذیرید. در پژوهش حاضر بعضی از ارکان نظریه رشر: بهینه‌سازی، مفهوم آدمیت، تعهد وجودی به درک نفس و رابطه واقعیت و ارزش مورد نقد قرار گرفته است.

کتاب «تأملاتی در منطق ابن‌سینا و سهروردی» نوشته‌ی «ضیاء موحد» در سال 1394 منتشر شد. این کتاب شامل مقالاتی انگلیسی و فارسی درباره‌ی تفکرات و منطق دو شخصیت برجسته‌ی نامدار ایرانی است که مطالعه‌ی آن‌ها برای علاقه‌مندان به آثار علوم انسانی و فلسفه بسیار خواندنی و لذت‌بخش است. مقالات این اثر عبارت‌اند از: - نظریه‌ی قیاس‌های شرطی ابن‌سینا - ابن‌سینا و تقدم در کشف فرمول‌های بوریدان و بارکن - تمایز وجوه سور و حمل در منطق سنتی اسلامی - آرای سهروردی در قیاس - قیاس‌های موجه سهروردی - اسم‌های خاص و داستانی در آرای ابن‌سینا، کریپکی و اومبرتو اکو موضوع مقالات کتاب «تأملاتی در منطق ابن‌سینا و سهروردی» متفاوت هستند زیرا ابن‌سینا و سهروردی منطق بسیار گسترده‌ای دارند. مقاله‌ی اول این اثر بانام «نظریه‌ی قیاس‌های شرطی ابن‌سینا» درباره‌ی یکی از محدودیت‌های جدی منطق ارسطویی است که «ضیاء موحد» آن را اولین بار در نروژ به دعوت دانشگاه اسلو در اوت سال 1991 ارائه کرده است. به طور کلی کتاب «تأملاتی در منطق ابن‌سینا و سهروردی» مناسب دانشجویان فلسفه و منطق و علاقه‌مندان به آثار علوم انسانی است که مملو از نکات و جزییات فلسفی و تأمل‌برانگیز درباره‌ی منطق ابن‌سینا و سهروردی است. «ضیاء موحد» براساس سال‌ها پژوهش و تحصیل در میراث منطقی بزرگان منطق ایران و جهان این اثر را به نگارش درآورده است که ارزش بالایی برخوردار است.

ارغنون ارسطو حدود یازده قرن پس از پیدایش، به عربی ترجمه شد و دانشمندانی مانند فارابی و ابن ‌سینا پس از آشنایی با همین ترجمه‌ها، دست به خلق آثار منطقی در جهان اسلام زدند و همین آثار سبب پیدایش و بالندگی منطق میان مسلمانان شد. تحلیل و ارزیابی نخستین ترجمه‌های ارغنون سبب می‌شود از یک‌سو با اهتمام مسلمانان به میراث یونانی در سده‌های نخستین و از سوی دیگر با میزان صحت و دقت این ترجمه‌ها آشنا شویم. عبدالرحمن بدوی نخستین ترجمه‌های عربی از مجموعة ارغنون ارسطو به‌علاوة ایساغوجی فرفوریوس را در یک مجموعة سه‌جلدی جمع‌آوری و تصحیح کرده است. پس از مقایسة ترجمة عربی «قیاس» با متن یونانی و ترجمة انگلیسی جنکینسون و ترجمة فارسی ادیب‌ سلطانی از تحلیلات اولی (دفتر دوم)، با حدود صد مورد اختلاف کلی و جزئی مواجه شدیم. این اختلافات را با عباراتی مانند، کاستی‌‌ها در ترجمه، عربی نامفهوم، عبارات اضافی، خطای ترجمه، تغییر مثال، خطای تصحیح، و ترجیح نسخة بدل دسته‌‌بندی کرده‌ایم.

نیکولاس رشر یا نیکولا رشر در سال 1928 ميلادي در هاگن آلمان به دنیا آمد، جایی که پدرش پس از خدمت در ارتش آلمان در طول جنگ جهانی اول به عنوان افسر، دفتری حقوقی دایر کرده بود. او از خویشاوندان «اسکار رشر» مشهور است. خانواده او در سال 1938 ميلادي به ایالت متحده مهاجرت نمودند و وی در آنجا به تحصیل پرداخته، مدرک دکترا را در سال 1951 ميلادي از دانشگاه پرینستون، در حالی که تنها 22 سال داشت، اخذ نمود. رشر تا سال 1961 ميلادي در دانشگاه پیتزبورگ، به عنوان استاد فلسفه و همچنین رئیس مرکز فلسفه علم، به تدریس مشغول بود. او در جریان سوابق دانشگاهی فراوانش، بیش از 200 مقاله در مجلات علمی به چاپ رسانده و در دانش‌نامه‌ها و آثار مرجع فراوانی مشارکت جسته و نزديك به 100 کتاب در حوزه‌های مختلف فلسفی از جمله معرفت‌شناسی، مابعدالطبیعه، نظریه ارزش و فلسفه اجتماعی، منطق، فلسفه علم و تاریخ فلسفه نگاشته است. رشر در یک دوره تحقیقاتی پرثمر که بیش از شش دهه به طول انجامید، خودش را به عنوان فیلسوفی نظام‌مند با سبک قدیم معرفی كرد. کار او الگوهای چند جانبه‌ای از موضوعات فلسفی بنیادین را به نمایش می‌گذارد که رشته افکار، از آرمان‌گرایی تا عمل‌گرایی را به هم می‌بافد. او جدای از این امر خطیر، در موضوعاتی نظير منطق(نظام‌های مفهومی منطق چند ارزشی)، تاریخ منطق(نظریه عربی مربوط به قرون وسطی در مورد قیاس‌های موجهه)، نظریه شناخت(حدود معرفت به عنوان روشی کمی در معرفت‌شناسی نظری) و فلسفه علم(نظریه تأخیر لگاریتمی در پیشرفت علم)، به انحای گوناگون، مشارکت ورزیده است. او همچنین در حوزه فوتوریسم یا آینده‌گرایی به کار پرداخته است و در کنار «الاف هلمر» و «نورمن دالکی» به عنوان آغازگر روش به اصطلاح دلفی پیش‌بینی به شمار می‌آید. بیش از 10 کتاب درباره ابعاد مختلف کار فلسفی رشر، در سال‌های اخیر به چاپ رسیده است. او به عنوان عضو در «فرهنگستان اروپا»، «انجمن شاهانه کانادا»، «موسسه بین‌المللی فلسفه» و «فرهنگستان بین‌المللی علم و فلسفه» پذیرفته شده است. وی دکترای افتخاری هشت دانشگاه از سه قاره جهان را داراست. همکاران وی، او را به عنوان عضو افتخاری «آموزشگاه کرپس کریستی»، «آکسفورد» برگزیدند. در سال 1983 ميلادي «جایزه علوم انسانی الکساندر فون هامبولت» را که در تقدیر از تلاش‌های محققانه دانشمندان علوم انسانی برجسته دنیا اهدا می‌شود، دریافت نمود. در سال 2007 ميلادي به مدال آکوئیناس از انجمن فلسفی کاتولیک آمریکا دست یافت. کتاب وی در سال 2005 ميلادي با عنوان «تاملات مدرسی» (از انتشارات دانشگاه کاتولیک آمریکا) «جایزه کاردینال مرسییر» را عاید خود ساخت. تصویر روشنی از سیر عقلی و شخصی رشر در خودزیست نامه‌نگاری او در سال 2005 ميلادي (از انتشارات فرانکفورت) ارائه شده است. از سال 1964 ميلادي تا سال 1993 ميلادي فصلنامه فلسفی آمریکایی و برای سال‌های زیادی فصلنامه تاریخ فلسفه را به عنوان سردبیر منتشر کرد. در طول سال‌های 1969 ميلادي تا 1975 ميلادي به عنوان دبیر کل اتحادیه بین‌المللی تاریخ و فلسفه علم (یکی از سازمان‌های یونسکو) به خدمت پرداخت. ریاست انجمن‌هایي چون: انجمن فلسفی آمریکا، انجمن کاتولیک فلسفی آمریکا و انجمن مابعدالطبیعه آمریکا و انجمن چارلز پییرس قدیس و انجمن لایب‌نیتز آمریکا از جمله فعالیت‌های او به شمار می‌آید. کار وی برای سال‌هاست که توسط نهادهای علوم ملی مورد حمایت واقع می‌شد. مجموعه مفصلی از مقالات گردآوری شده رشر، توسط انتشارات آنتوس ورلاگ فرانکفورت در دست چاپ است. این مجموعه که حاوی بیش از 120 مقاله در تقریبا 17 مجلد است، دورنمای کاملی از آثار رشر در بسیاری حوزه‌های فلسفی ارائه داده و به خوبی نظرات اصلی و رویکردهای فلسفی او را معرفی می‌کند. برخی نظرات و ابداعاتی که با نام رشر همراه است عبارتند از: سور رشر در منطق نمادین، قانون رشر درباره برآیندهای لوگاریتمی (همچنین اصل رشر در برآیندهای حاشیه‌ای رو به کاهش) در حدودشناسی علم، معیار حد وسط موثر رشر در نظریه عدل منتشر دستگاه استنتاجی دینز- رشر (همچنین استلزام رشر- دینز) در منطق غیر معیار، استلزام رشر- گینز در منطق چند ارزشی، نسبت تالی رشر- مانور در منطق چندگونگی، معناشناسی رشر- براندون در منطق فراسازگار، الگو(یا نظریه) رشر در مورد مباحثه صوری در جدل عامل رشر در منطق زمانی، نیکولاس رشر متفکری بسیار پر کار است که تاکنون در عرصه‌های مختلف فلسفی، منطقی، تاریخ فلسفه و منطق و معرفت‌شناسی در حدود صدها مقاله و نزديك به يكصد کتاب منتشر كرده است. وی از پیشگامان مطالعات جدید در تاریخ منطق عربی یا دوره اسلامی به حساب مي‌آيد كه در این حوزه از سال 1958 ميلادي تا 1975 ميلادي 19 مقاله و هفت کتاب ارائه کرده است. علاوه بر این آثار، در مقاله‌هایی که در زمینه‌های منطقی مانند ترجیح، منطق امر، منطق تصمیم نوشته، به گزارش و نقد آرای منطق‌دانان اسلامی پرداخته است. مطالعات وی در تاریخ منطق دوره اسلامی، هم به دلیل تقدم و نیز به دلیل تاثیر فراوان بر مطالعات پسین، قابل تقدیر و محتاج تفحص و ارزیابی است. مقاله‌های مروری بر آثار رشر و نیز نقد بر اندیشه‌های وی بسیار فراوان است. از سال 1953 ميلادي تا 2007 ميلادي، در دوازده تالیف و 272 مقاله به نقد آثار و آرای وی پرداخته‌اند. در بيست و ششمين شماره ماهنامه «كتاب ماه فلسفه» این مطالب درباره رشر درج شده‌اند: زندگی‌نامه تفصیلی نیکولاس رشر(ترجمه و تالیف بهنام داداش‌زاده)، کتاب‌شناسی و مقاله‌شناسی رشر در حوزه منطق(محمدجواد آذری)، نگاهی به کتاب سیر تحول منطق عربی یا دوره اسلامی از نیکولاس رشر(جواد ابراهیمی)، بررسی مورد پژوهانه گزارش رشر از منطق دوره اسلامی(احد فرامرز قراملکی)، نقد گزارش رشر از آثار منطقی ابن‌سینا(زینب برخورداری)، نقد و بررسی کتاب «جهات زمانی در منطق عربی یا دوره اسلامی»(رضا محمدی‌نسب)، نقد و بررسی کتاب «تطور المنطق‌العربی»(هوشیار نادرپور)، مقایسه الگوی رشر و قراملکی در تفسیر تطور تاریخی منطق در دوره اسلامی(فرشته ابوالحسنی نیارکی)، نیکولاس رشر و کتاب‌شناسی فارابی و کندی(عاطفه رنجبر دارستانی)، منطق سینوی به روایت رشر(هاشم قربانی)، شرح کندی بر «ارگانون» ارسطو(نیکولاس رشر، ترجمه هادی خاموشی)، دفاعیه‌ای مسیحی- عربی مربوط به قرن دهم از منطق(نیکولاس رشر، ترجمه علی آرام‌جو)، مطالعاتی در تاریخ منطق عربی و گزارشات انتقادی(ترجمه و تالیف محمود زراعت پیشه)، منطق سینوی به روایت رشر(در گفت‌وگو با دکتر لطف‌الله نبوی)، رشر و تاریخ منطق(در گفت‌وگو با دکتر احد فرامرز قراملکی).

مفهوم «جهانهای ممکن»، که ظاهرا نخستین بار لایب نیتس آن را به کار برد، در دوران اخیر به واسطه نقشی که در دلالت شناسی منطق موجهات داشته است، بدان توجه شده است. مهم ترین نظریاتی که در باب جهانهای ممکن وجود دارد، به دو دسته کلی فعلیت گرایی و امکان گرایی تقسیم می شوند که از هر یک روایتهای مختلفی ارایه شده است. در این جستار، روایتهای دیوید لویس و کریپکی از امکان گرایی و روایتهای رابرت استالنکر، رودریک چیزم، رابرت آدامز والوین پلنتینگا از فعلیت گرایی نقد و بررسی شده است.

بدون تردید ابن سینا یکی از چهره های بارز و شاید بارزترین چهره فرهنگ و تمدن اسلامی- ایرانی است.ابن سینا به اذعان خود(در مقدمه منطق المشرقیین) پس از عمری تلاش در تشریح ، تبیین و تکمیل میراث عقلی یونان، به ساحتی از فلسفه دست یافته است که از آن به « فلسفه مشرقی » تعبیر می نماید .« منطق مشرقی » ابن سینا نیز بدون تردید، چه به لحاظ روش و چه به لحاظ محتوا در قیاس و در تناظر و تناسب با همین فلسفه مشرقی قابل تعریف و قابل تبیین است. اینکه شاخصه های این فلسفه مشرقی و به ویژه منطق مشرقی چیست؟ مسئله مورد بحث در این مقاله است . از آنجا که شواهد مستقیمی در سطح برای استناد وجود ندارد، مولف می کوشد با توسل به پاره ای قرائن و امارات در عمق ، دست به استنباط بزند. در این مقاله دو وجه و دو جلوه مختلف و درعین حال سازگار از منطق مشرقی ابن سینا استنباط و معرفی شده است.

منطق ارسطویی (منطق حملی) از طریق ترجمه مستقیم و بی واسطه آثار ارسطو، و منطق رواقی ـ مگاری (منطق شرطی) با ترجمه غیرمستقیم و به واسطه برخی متون لاتینی جالینوس، اسکندر افرودیسی و بوئتیوس مربوط به نخستین سده های میلادی به جهان اسلام راه یافت. پس از دو قرن تلاش برای ترجمه، شرح، تقریر و تفهیم میراث منطقی یونانیان، با ظهور ابن سینا «دوره ابداع و نوآوری» فرا رسید. ابداعات منطقی و منطق های ابداعی ابن سینا، به ویژه دو نظریه «قیاس اقترانی شرطی» و «موجهات زمانی» که با تلاش های دویست ساله بعدی تا زمان خواجه نصیرالدین طوسی به کمال و استواری رسید، در سطحی است که این دوره از پژوهش های منطقی را می توان دوره «منطق سینوی» یا «منطق سینایی» نامید و بر اهمیت و استقلال آن در مقایسه با مکتب ارسطویی و مکتب رواقی ـ مگاری تأکید نمود.نگارنده در مقاله حاضر ضمن بیان اجمالی دو نظریه یاد شده، دلایل خود را در تثبیت و اثبات ایده « منطق سینوی» ارائه می کند.