جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مجموعه لطایف، حکمتها و نکات عرفانی تحقیقی است که از آثار و تألیفات آیت الله حسن‏زاده آملی استخراج و تنظیم شده است. این اثر با مراجعه و دسته‏بندی نگاشته‏های حسن‏زاده آملی در حوزه عرفان، تفسیر، حدیث و شخصیت‏شناسی فراهم آمده و تحت عنوان مؤثر سامان یافته است. جلد دوم از مؤثر 119 تا مؤثر 194 را پوشش می‏دهد. در این نکته‏ها به زبانی عرفانی، اسرار آیات و رازهایی از علوم غریبه و تطبیق آن بر فضایل اهل‏بیت در کنار قواعد و حقایق نفس ناطقه انسانی و نکات حکمی و فلسفی و نیز توضیح ترکیبات و کلمات عربی و قرآنی و حدیثی بیان شده است.

در روش سلوکی علامه حسن‌زاده آملی به حالت «توجه» به منظور قرار گرفتن در معرض حقایق غیبی و ایجاد انواع تمثلات و مکاشفات توجه ویژه شده است. تربیع عوالم مترتب برهم و وجودات چهارگانة طولی برای انسان که دو بحث مهم «تطابق عوالم» و «تطابق کونین» را در پی دارد، از مبانی هستی‌شناختی و انسان‌شناختی این موضوع به‌شمار می‌رود. برای انجام دستور حالت «توجه» روش خاصی اعمال می‌شود و طی آن رویدادهای گوناگونی برای سالک نمودار می‌گردد و کارکردهای مختلفی برای او دارد که ازجملة آنها خلع بدن و سیر آفاقی و انفسی و نیز گذر از عوالم برای رسیدن به باطنی‌ترین ساحت هستی است. این مقاله کوشیده است با روش کتابخانه‌ای داده‌های لازم را از میان آثار مکتوب علامه حسن‌زاده آملی گردآوری و سپس تحلیل و تبیین کند. این موضوع برای نخستین بار است که مورد توجه قرار می‌گیرد و پیشینه‌ای ندارد.

تجربه‌های عرفانی به عنوان پدیده‌هایی شخصی و درونی، همواره مورد توجه عارفان و پژوهشگران حوزه معنویت بوده‌اند. در این پژوهش، ویژگی‌های تجارب عرفانی از دیدگاه علامه حسن‌زاده آملی با رویکردی پدیدارشناسانه بررسی¬شده¬است. بدین منظور، با استفاده از روش پژوهش کیفی از نوع پدیدارشناسی، روایت‌های دست‌اول علامه حسن‌زاده آملی از مکاشفات و مشاهدات عرفانی ایشان (به¬ویژه آنچه در آثار هزار و یک نکته و انسان در عرف عرفان نقل¬شده¬است) گردآوری و تحلیل گردید. گام‌های این روش شامل جمع‌آوری داده‌های متنی، افق‌گشایی (استخراج گزاره‌های معنادار)، کدگذاری باز، خوشه‌بندی معانی، استخراج مضامین مشترک و نهایتاً ترسیم ساختار جوهره تجربه‌های عرفانی بوده¬است. یافته‌های پژوهش نشان¬می‌دهد که تجربه‌های عرفانی حسن‌زاده آملی دارای مضامین محوری مشترکی هستند؛ از جمله: شرایط و زمینه‌های ویژه (خلوت، مراقبه و اذکار خاص)، پدیده‌های حسی-ادراکی فوق‌العاده (مانند رؤیاهای صادقه، اصوات و انوار غیبی)، حالت‌های عاطفی عمیق (شوق و ابتهاج معنوی یا هیبت و حیرت قدسی)، دریافت‌های معرفتی و الهامات (فهم مضامین قرآنی، دریافت پیام‌های رمزآلود) و بیان‌ناپذیری (ناتوانی در توصیف کامل تجربه و استفاده از تمثیل و شعر برای انتقال آن). همچنین مقایسه تطبیقی با تجارب عرفانی برخی عرفای بزرگ مسلمان (از جمله مولوی، محی‌الدین ابن‌عربی، نجم‌الدین رازی و صدرالدین قونوی) حاکی از آن است که در عین اشتراک این تجارب در عناصر بنیادی یادشده, هر عارف بر جنبه‌هایی خاص تأکیدنموده که متأثر از مشرب فکری و سنت معنوی اوست. پس تجربه‌های عرفانی حسن‌زاده آملی در چهارچوب آموزه‌های عرفان اسلامی تفسیرشده¬است و عناصر مشترک با تجارب عرفای بزرگ دارد. کلیدواژه‌ها: تجربه عرفانی، پدیدارشناسی، حسن‌زاده آملی، عرفان اسلامی، مقایسه تطبیقی.

فوق تجرد عقلانی دانستن نفس ناطقه ازجمله مباحثی است که توسط حکیم سبزواری مطرح شده و استاد حسن‌زاده آملی بگونۀ تفصیلی درمورد آن بحث کرده است؛ ظاهراً چنین بسطی در میان آثار سایر اساتید فلسفه بعد از حکیم سبزواری، مشاهده نمیگردد. حد وسط تمامی استدلالهای ارائه شده توسط حسن‌زاده آملی، در جهت اثبات مرتبۀ فوق تجرد عقلانی، محدود نبودن و مراتب نامتناهی داشتن نفس ناطقه است. مهمترین دلایلی که له این مدعا ارائه شده، عبارتند از: ماهیت نداشتن نفس ناطقه، حرکت جوهری آن، وصول نفس ناطقه به مرتبۀ قلب و ادراک کلیات، وحدت حقۀ حقیقی ظلی داشتن نفس ناطقه. او برخی احادیث منقول و عبارات بعضی از فلاسفة بزرگ را نیز دال بر این مدعا میداند. محدود نبودن نفس ناطقه بمعنای ماهیت نداشتن آن نیست، زیرا هر موجودی جز واجب‌الوجود، محدود و متناهی است. بدلیل حرکت جوهری نفس ناطقه، مسافت حرکت آن، قابل انقسام به حدود نامتناهی است؛ چنین امری مرتبۀ فوق تجرد عقلانی و نامحدود بودن نفس ناطقه را اثبات نمیکند. همچنین، بدلیل حصر عقلی ادراکات انسانی در سه مرتبۀ حسی، خیالی و عقلی، تحقق مرتبۀ وجودی یا ادراکی دیگر، مانند فوق تجرد عقلانی، ممتنع است.

قرآن کتاب مرجع تمام مسلمانان، به زبان عربی ساده و «تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ‌ءٍ» است، این کتاب شریف دارای متنی ثابت و عباراتی محدود است. درحالی‌که حقایق هستی، بی‌کران است، این متن ثابت با عبارات محدود که می‌تواند بیانگر حقایق لایتناهی وجود، فارغ از قیود زمان و مکان و ماده باشد، ما را متوجة این نکته می‌کند که می‌بایست بی‌کرانگی را در معانی باطنی قرآن جستجو کرد، پس این پرسش مطرح می‌شود که «راه دستیابی انسان به‌عنوان تنها مخاطب قرآن، به دریای بی‌کران حقایق و معانی قرآن چگونه است؟» هدف این پژوهش،‌‌‌‌‌ یافتن پاسخ این پرسش در آثار «علامه حسن‌زاده» بوده و تجزیه و تحلیل مطالب ایشان همراه با استدلال نگارنده است که با روش توصیفی تحلیلی و مطالعۀ مکتوبات و منقولات ایشان انجام شده و ضمن استفاده از نظرات و دیدگاه‌های ایشان به‌عنوان مقدمات قیاس، به این نتیجه رسیده است، اگرچه عموما ظاهر قرآن الفاظ ساده و معانی آشکار است اما باطنش، معانی کلی مرسل است؛ زیرا حضرت خاتم صلوات الله علیه، آن را در اشتداد وجودی و در اعتلا به مرتبۀ فوق‌ تجرد عقلی که مقام «لایقفی» نفس انسان است تلقی کرده‌اند و از آنجا که هیچ ادراکی بدون مناسبت و سنخیت حاصل نمی‌شود و هرکس به‌قدر سعۀ وجودی خود قادر به ادراک است، تنها راه دستیابی به بی‌کرانگی معانی قرآن، درک این رتبۀ وجودی نفس، یعنی مرتبه لایقفی و فوق تجرد است.

آیۀ 89 سورۀ نحل، معروف به آیۀ تبیان، از زوایای گوناگونی مورد بررسی مفسران و قرآن‌پژوهان قرار گرفته و بیشترین موضوع موردبحث دلالت عبارت «کل شیء» بوده که پرسش‌هایی نیز در پی داشته است: اینکه چگونه متن قرآن می‌تواند حامل معانی بسیار باشد، به‌گونه‌ای که از آن تعبیر به «کل شیء» شود و چه کسانی و از چه طریقی می‌توانند به معانی آن دست یابند. هدف این پژوهش مقایسه و تطبیق دیدگاه‌های علامه طباطبایی و حسن‌زادۀ آملی در تبیین این دو مسئله بوده است: (1) «کل شیء» چه گستره‌ای دارد؟ (2) درک قرآن با وصف «تِبْیانًا لِکلِّ شَیءٍ» ویژۀ چه کسانی است؟ این مطالعه نشان می‌دهد که دیدگاه‌های طباطبایی و حسن‌زادۀ آملی همسوست و بین آن‌ها اختلاف ساختاری و ریشه‌ای وجود ندارد، بلکه تفاوت‌ها صرفاً از جهت اجمال و تفصیل است و به نظر می‌رسد، پاسخ‌های حسن‌زاده همان نگاه طباطبایی بوده که از طریق معرفت نفس برهانی شده است. بر این اساس، این دو دانشور از دو مسیر متفاوت «تِبْیَانًا لِکُلِّ شَیْ‏ء» را بررسی کرده و به اصول واحدی رسیده‌اند.

علم‏‌النفس فلسفی ملّاصدرا مورد انتقاد ملّارجبعلی تبریزی و قاضی سعید قمی قرار گرفته است. به عقیده تبریزی، نفس یا از ابتدا نیازمند به مادّه است و یا نیازمند به مادّه نیست. اگر نیازمند مادّه بوده و جسمانیة‌الحدوث باشد، باید همواره مادّی بوده و هرگز نمی‌تواند مجرّد گردد، و اگر مادّی نیست، پس حدوثا و بقائا مجرّد بوده و شقّ سومی که بر اساس آن نفس در ابتدای حدوث مادّی بوده و سپس به مرحله تجرّد برسد، وجود ندارد. از نظر نویسنده مقاله، مخالفت تبریزی با نظریه ملّاصدرا ناشی از عدم فهم دقیق اصول حکمت متعالیه است. قاضی سعید در نقد مبانی نظریه حدوث جسمانی نفس گرفتار تهافت است. وی از یک طرف، از اتحاد عاقل با معقول، اتحاد خیال با متخیّل، و اتحاد حاس با محسوس سخن گفته و از سوی دیگر، اصالت وجود، تشکیک وجود و حرکت جوهری را انکار کرده است. اغلب دلایل وی در نقد مبانی و اصول نظریه حدوث جسمانی نفس خطابی است.

علامه حسن‌زاده آملی از بزرگان سلوک عارفانه بر پایه سنت معرفت نفس، هم به‌عنوان فیلسوف نفس، نفس‌شناسی علمی و عقلی را پی‌‌‌‌‌‌‌‌ گرفتند و هم به‌عنوان عارف نفس، نفس‌شناسی شهودی و حضوری را تجربه کردند و در این راستا روش گذر از نفس‌شناسی علمی به نفس‌شناسی شهودی را نیز مطرح و تبیین فرمودند. ایشان در گام نخست، ماهیت نفس ناطقه را از بعد فلسفی و عرفانی و بعد مراتب چهارگانه حسی، مثالی، روحانی و معنوی (یعنی بدن، خیال، عقل و فراعقل) آن را تبیین کرده و عوالم چهارگانه طبیعت و ناسوت، مثال و ملکوت، عقل و جبروت و الوهیت و لاهوت را تشریح کردند. آن‌گاه وارد فاز سلوکی و شهودی شدند و به این پرسش پاسخ گفتند که چگونه یک سالک در پی مواجه حضوری مراتب نفس با عوالم هستی یک انسان طبیعی، مثالی، عقلی و لاهوتی می‌‌‌‌‌‌‌‌گردد؟ برای پاسخ به این پرسش، نخست به حلقه اتصال معرفت علمی نفس با معرفت شهودی آن که سلوک است توجه دادند و برای این سلوک، اصول عام و برنامه‌‌‌‌‌‌‌‌های پایه تنظیم کردند و سه دسته دستورالعمل (ظاهری مانند صمت، باطنی مانند مراقبه و ظاهری ـ باطنی مانند ذکر) را توضیح دادند و سپس به نتیجه انجام این دستورالعمل‌‌‌‌‌‌‌‌ها، یعنی طهارت پرداختند و آن را به دو قسم ظاهری و باطنی تقسیم کردند ایشان طهارت باطنی را به طهارت خیال، طهارت ذهن، طهارت نفس، طهارت عقل، طهارت قلب، طهارت روح، طهارت سرّ و طهارت وجود تقسیم کردند. سپس برای ساحت شهودی به تشریح مراتب شهود نفس پرداختند و از شهود مثالی، شهود عقلی، شهود سرّی و شهود وجودی سخن گفتند تا با این ترسیم بتوانند روش گذر از نفس‌شناسی علمی به نفس‌شناسی شهودی را در یک دستگاه سازمند تبیین کنند.

قرآن کتاب آسمانی مسلمانان همواره از سوی گروه های مختلف فکری در جامعه اسلامی تفسیر شده است. در میان فلاسفه و عرفا همواره نوعی نگاه به قرآن و مفاهیم دینی وجود داشته که به نگاهی باطنی و فراتر از ظاهر شناخته شده است. این نگاه نه تنها به قرآن بلکه به اکثر مفاهیم و اعتقادات دینی وجود دارد و به عنوان نگاه انفسی از آن یاد می شود. جوهره این نگاه به نفس ناطقه انسانی و اصول معرفت شناسی و هستی شناسی حاکم به نفس باز می گردد. بنابراین اعتقادات دینی باید در نفس ناطقه انسانی پیاده شوند و در حقیقت خودمان به دنبال آنها برویم نه در بیرون از خود. در میان معاصران، علامه حسن زاده آملی به این رویکرد و نگاه انفسی به دین اهتمام تامی دارند و معرفت نفس یا خود شناسی در آثار ایشان اهمیت فراوانی دارد و آثار زیادی در این زمینه نگاشته اند. از این رو به بررسی تفسیر انفسی قرآن و برخی مفاهیم دینی در آثار ایشان پرداخته شده است. در نگاه انفسی، قرآن در واقع شرح اطوار و حالات وجودی نفس ناطقه است که در قالب الفاظ مادی و این سویی به بیان و شرح نفس ناطقه انسان پرداخته است. روایات نیز بیان تفسیر انفسی هستند و در راهیابی به تفسیر انفسی بسیار مددکارند. نقش استاد الهی، در تفسیر انفسی و نگاه انفسی به دین، نقش محوری و اساسی است به طوری که بدون استاد الهی طی این مسیر، میسر نیست، زیرا با داشتن استاد الهی است که انسان آورده های خود را می سنجد. تفسیر انفسی راهی است که این فهم را برای انسان میگشاید.