جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده: این مقاله میکوشد جایگاه هگل را به طور مختصر در پراگماتیسم آمریکایی (کلاسیک و جدید) در دوبخش بررسی کند. بخش نخست به بررسی جایگاه هگل در پراگماتیسم کلاسیک و بخش دوم نیز به ارزیابی همین جایگاه در نئوپراگماتیسم می پردازد. در بین پراگماتیست های کلاسیک هر سه فیلسوف کلیدی در تبیین اندیشه های پراگماتیکی خود به هگل متوسل شده اند ولی هم رویکردی ایجابی به او داشتند و هم اعتراف نموده اند تا چه حد هگلی هستند؛ مثل دیویی که اصطلاح دیالکتیک هگل را به کار می برد و هم اینکه رویکرد سلبی به او دارند و برخی دیدگاه های او را که در تضاد با رویکرد پراگماتیکی است رد می کنند؛ مثل جیمز که فلسفه هگل را به امپریالیستی بودن متهم می نماید و معتقد است که امر جزئی و فردی را فدای امر کلی و انتزاعی می کند. در بین پراگماتیست های جدید نیز بیش از همه رورتی و براندوم در فلسفه خودشان رویکرد هگلی اتخاذ نموده اند. برای مثال رورتی تاریخ گرایی خود را مدیون هگل دانسته و دیالکتیک هگل را در بستر فرهنگ ادبی به نقد ادبی تعبیر نموده است. رابرت براندوم نیز به هگلی بودن خود آشکارا اعتراف نموده و بحث هنجاریت و اجتماعی بودن مفاهیم و نیز نظریه کل گرایی خود را وامدار هگل دانسته و از او تفسیر پراگماتیستی-تحلیلی ارائه داده است.

در این مقاله سعی می‌کنیم که منطق و متافیزیک هگل را در قلمروی منطق جدید بازسازی کنیم. گراهام پریست مدعی است که می‌توان منطق هگل را با خوانشی فراسازگار از منطق جدید که به دوحقیقت‌باوری موسوم است، تطبیق کرد و او حکم به دوحقیقت‌باوربودن (Dialetheist) هگل می‌دهد. در این مقاله، ابتدا گزارش پریست را از دیالکتیک و تناقض دیالکتیکی هگل توضیح می‌دهیم و سپس دلایل او را له مدعای بالا بررسی می‌کنیم. برای اینکه بتوانیم مقایسه‌ای میان دوحقیقت‌باوری و منطق هگل داشته باشیم، به‌اختصار و به‌صورت غیرفنی معناشناسی (Semantics) یک منطق دایالتیک (Dialetheic) را توضیح می‌دهیم. در انتها با ایجاد یک پرسش و نقد، سعی می‌کنیم ادعای پریست را به چالش بکشیم یا دست کم راه را برای بازگشایی مجدد مسئله باز کنیم و به این نتیجه برسیم که منطق و متافیزیک هگل را نمی‌توان با منطق فراسازگارِ دوحقیقت‌باورانه مدل کرد.

در تاریخ فلسفه، آنچه مفهوم کلی را به مسئله تبدیل کرده، کارکردهای هستی­ شناختی، معرفتی و نیز کلامی آن بوده است؛ البته توجه به چنین کارکردهایی، فهمی فراتر به ­لحاظ حیث منطقی آن را می­ طلبد. در این حوزه، نگرش خاص ابن ‏سینا دربارۀ کلی طبیعی که درپرتو اعتبارات لابشرطی ماهیت و با وصف معقولیت بر آن تأکید شده است، امکان مقایسه با کلی انضمامی هگل با چنین وصفی را فراهم می­ آورد؛ بنابراین، ارتباط بین عالم محسوس و عالم معقول، تجرد نفس، نسبت کلی با افراد خود، و مسئلۀ تشخص و فردیت ازجمله موضوعاتی هستند که کارکردهای یادشده را توجیه می‏ کنند؛ اما آنچه در این بحث، نسبت هگل با ابن‏ سینا را نشان می‏ دهد، در وهلۀ نخست، توجه به معقولیت ثانی یا فلسفی مفهوم کلی و سپس توجه به کارکردهای آن است که درپرتو اندیشۀ ارسطو- افلاطونی شکل گرفته است. بی­تردید، در تحلیل و واکاوی مفهوم کلی و تعینات آن، هگل و ابن­ سینا تحقق عینی این مفهوم در افرادش را پذیرفته ­اند؛ ولی به ­زعم هگل، کلی انضمامی در اصطلاح حکمت سینوی، ماهیتی مخلوطه و بشرط شیء است که در سطحی فراتر از ماهیت و وجود (صورت معقول) عرضه شده و کاملاً حیث ایجابی یافته؛ درحالی که آنچه کلی طبیعی را با توجه به حیث سلبی­اش درسطح ماهیت، به‏ صورت مبهم درآورده، نحوۀ موجودیت آن است؛ افزون ­بر آن، هگل براساس نظریۀ وحدت ضدین، کلی انضمامی را تحلیل کرده و استنتاج کثیر از واحد را برخلاف قاعدۀ الواحد ابن‏ سینا مجاز دانسته و درنهایت، در دام مفهوم ­گرایی افتاده است.

پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی بنیان‌های معرفتی تاریخ نگری هگل می‌پردازد و در صدد پاسخگویی به این سوال است که ویژگی‌های اصلی فلسفه‌ی تاریخ هگل کدام‌اند؟گئورگ ویلهلم فریدریش هگل (1770-1831م.) اندیشمند و فیلسوفی همه جانبه‌نگر با نظام فکری چند وجهی است. هگل فیلسوفی است که برای اولین بار در فلسفه غرب عنصر زمان و تغییر رو به تکامل را وارد تفکرات فلسفی کرد. دیگر این که وی جریان و سیر تاریخ را برای اولین بار از سرنوشت و جریان طبیعت جدا کرد. همچنین وی به پشتوانه تفکر فلسفی جامع نگر و آگاهی‌هایی که در مورد جهان به دست آورده بود، برای اولین بار تاریخ را در شکل جریان جهانی آن مورد تأمل و توجه قرار داد. هگل جهت توضیح جریان تکاملی و جهانی تاریخ، روح یا آگاهی را به عنوان نیروی تحول بخش و هدایت‌گر تاریخ معرفی کرده است. به زبان هگل پویش تاریخی روح، نخست در شرق نطفه می‌بندد. دومین مرحله تکامل تاریخ در نظر هگل یونان قدیم بود که با روم پیوند یافت. از آن به بعد روح تاریخ به اروپای مدرن می‌رسد و در نقطه‌ی مرکزی‌اش یعنی در آلمان مسیحی قوام می‌یابد. با توجه به این سیر در نظام فلسفی هگل می توان بنیان-های معرفتی تاریخ نگری را در آراء و افکار هگل شناسایی کرد. به عقیده هگل، این جهان یک فکرت است از عقل کل و یک شخصیت است که به تدریج تکامل می‌یابد و روحی است که قالب‌های گوناگون می‌پوشد و در هر دوره‌ای از ادوار تاریخ جلوه‌ای دارد؛ تاریخ در کل یک شعر است و یک معنا و مضمون بیش ندارد. در واقع فکرها و هنرها و فلسفه‌ها در هر عصر، نمایاننده روح آن عصرند. بر اساس همین گفته‌های هگل، به غایت گرایی موجود در فلسفه تاریخ وی می توان پی برد. در کنار این می‌توان به اروپا محوری فلسفه هگل اشاره کرد. هگل بر این اعتقاد است که بسط آزادی روح در میان دیگر ارواح قومی و ملّی هرگز به کمال و منطق محکم و استوار اقوام اروپای شمالی(ژرمنی) صورت نخواهد گرفت. در طی این مسیر، هگل موانعی را برای آگاهی و آزادی بر می‌شمارد که از موانع تحول تاریخی محسوب می شوند. آن موانع: طبیعت، استبداد و جهل می باشند. در میان این سیر مراحل: شرقی، یونانی، ژرمنی و هگلی، هدف آگاهی می-باشد. هدف هگل هم بر اساس وضعیت جامعه وی ایجاد وحدت قوم ژرمن است؛ بنابراین آگاهی تاریخی که هگل مطرح می‌کند در بستر ساختارهای قومی نمود پیدا می‌کند. تاریخ در نزد هگل، امری تصادفی نیست بلکه آغاز و پایانی دارد. پایان تاریخ، پایانی است که عقل با رسیدن به خود‌آگاهی و فائق آمدن بر از خودبیگانگی به آزادی دست پیدا می‌کند. و در نهایت اینکه در رابطه با نسبت بین شرق و غرب که میراثی است از شرق شناسی؛ در این مورد در فلسفه تاریخ هگل می‌توان به تقابلی اشاره کرد که به عنوان مدرنیته موجود در تاریخ‌نگری هگل قرار دارد. مدرنیته‌ای که دو گانه هایی مانند: عقلانی-غیرعقلانی، متمدن-بربر، غربی-شرقی، اروپایی-غیر اروپایی و بالاخره مدرن و سنتی را پدید آورد.

در این مجال کوشیده ام تا به بنیاد تاریخ از منظر هگل نزدیک شوم.این نوشتار براین باور است که :تفکر تاریخی هگل بر بنیاد سوبژ کتیویته پا می گیرد.لوگوس به عنوان سوبژ کتیویته مطلق همان دانش منطق و دیالکتیک است و دیالکتیک از نظر هگل،به صورت تجربه آگاهی ظاهر می شود.می دانیم که هگل پدیدارشناسی روح را دانش تجربه آگاهی می نامد.بدین سان،پدیدارشناسی روح با برهه های تجربه آگاهی که بنیاد تاریخ است،سروکاردارد.از سوی دیگر تاریخ سلسله انتظاراتی است که مراحل بروز روح را در قالب برهه های نه هنوز ثبت می کند.اما این برهه ها همان طور که متذکر شدیم بر بنیادی به نام تجربه آگاهی آشکار می شود.