جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله‌ی «بی‌نهایت» در ریاضیات از مهم‌ترین مسائل فلسفه ریاضیات به شمار می‌رود و بررسی تاریخی این موضوع حاوی جذابیت‌های فراوانی است. در ابتدای قرن بیستم، چهار مکتب اصلی فلسفه ریاضی شامل افلاطون‌گرایی، صورت‌گرایی، منطق‌گرایی و شهودگرایی از منظر هستی‌شناسانه تلاش فراوانی کردند تا دلایلی را برای قبول یا رد وجود بی‌نهایت‌های بالقوه و بالفعل ارائه دهند و البته به نظر نمی‌رسد، هیچ‌کدام در این امر توفیقی یافته باشد. در میانه عرضه اندام مکاتب مختلف، ویتگنشتاین فیلسوف نابغه اتریشی طریق مخصوص به خود را در فلسفه ریاضی پی‌گرفت و با روشی سقراطی، همه آن‌ها را با چوب انتقاد خود راند. اکثریت صاحب‌نظران اعتقاد دارند ویتگنشتاین در دو سوی دعوای متناهی‌گرایی و مخالفان شان، جانب متناهی‌گرایی را گرفته است و وجود بی‌نهایت‌های بالفعل را رد کرده است اما در این مقاله تلاش می‌شود با رجوع به درس‌گفتارهای او در 1939 درباره‌ی مبانی ریاضیات، این دیدگاه عمومی به چالش کشیده شود، انتقادهای او به دیدگاه متناهی‌گرایانه استخراج و ارائه گردد و در نهایت رویکرد سومی در مقابله با دو دیدگاه فوق به او نسبت داده شود.

در این پژوهش در وهلۀ اول در جستجوی نظریۀ معنای زندگی در ویتگنشتاین متقدم با تأکید بر رسالۀ منطقی- فلسفی هستیم. اما خوانش­هایی که تا کنون از رسالۀ منطقی- فلسفی بوده است، سخن ­گفتن از گزاره­های فلسفی را میسر و ممکن نمی­کند؛ چون همۀ آن­ها به ­شکلی ظاهر فقرات 6.54 و 7 را پذیرفته­اند که معنای ترک سخن­ گفتن از گزاره­های غیر علمی است. بنابراین، سخن­ گفتن از یک نظریۀ معنای زندگی در ویتگنشتاین متقدم با مانعی بزرگ روبرو می­شود. به­همین­ دلیل، بخش ابتدایی این نوشتار به بررسی و حل این مشکل و پیشنهاد خوانشی برای حل آن می­پردازد. این کار با اقتباس خوانش گرامری- استعلایی می­شود. در مرحلۀ بعد، پاسخ­های ممکن ویتگشنتاین به مسألۀ معنای زندگی را از رسالۀ منطقی-فلسفی عرضه می­کنیم. در پایان، بهترین پاسخ ممکن ویتگنشتاینی را به مسألۀ معنای زندگی متمرکز بر رسالۀ منطقی- فلسفی معرفی می­کنیم. در آخر، معلوم می­شود که ویتگنشتاین معنای زندگی را در گِروی نوعی جاودانگی می­داند که متضمن بی­زمانی است، نه نوعی جاودانگی متضمن زمانی بس دراز.

لودیگ ویتگنشتاین، در سال 1889م در خانواده‌ای اصالتا یهودی‌تبار در وین زاده شد، در 19 سالگی برای تحصیل در رشتۀ مهندسی به منچستر رفت؛ اما در سال 1911 علاقه‌اش به فلسفۀ ریاضیات معطوف شد و برای مطالعه زیرنظر برتراندرسل به کمبریج رفت. وی از سال 1912 تا 1917 مشغول نوشتن کتاب تراکتاتوس بود که در کتاب حاضر موضوع مورد بحث است. ویتگنشتاین در آن زمان که مشغول خدمت در ارتش اتریش بود، بخش اعظم نگارش را انجام داد و بعدها آن را کامل کرد. او در فلسفه تا حد زیادی از فرگه و راسل تأثیر پذیرفته ‌است. وی با کتاب تراکتاتوس تأثیری عظیم بر فکر فلسفی قرن بیستم نهاده‌ است؛ اثری به غایت پیچیده که فهم آن مستلزم تلاش بسیاری است. از آن جایی که نگارندۀ کتاب حاضر برجسته‌ترین شاگرد ویتگنشتاین بوده‌ است، این اثر بسیاری از پیچیدگی‌های تراکتاتوس و نحلۀ فلسفی متاثر از آن را روشن می‌نماید.

قواعد، مؤلفه‌های اساسی در حیات اجتماعی و تجربه‌های زیستی ما هستند که تمامی نهادهای اجتماعی و فعالیت‌های آدمی از جمله تعلیم و تربیت را شکل می‌بخشند. هنگامی‌که دیگران را به پیروی از قواعد فرامی‌خوانیم، همواره این پیش‌فرض در ذهن ما وجود دارد که ما و دیگران دارای مفهوم مشترک و واضحی از قواعد هستیم. ویتگنشتاین معتقد است که آدمی را برای پیروی از قاعده می‌توان تربیت کرد؛ اما او تناقض¬نمای مهمی را درباره‌ی پیروی از قاعده مطرح می‌کند که بر اساس آن نمی‌توان از تطابق یا عدم تطابق با یک قاعده سخن گفت. ابعاد منطقی این تناقض‌نما توجه فیلسوفان تربیتی را به خود جلب کرده است. پیروی از قواعد آموزشی و تربیتی در فضای مدرسه و کلاس درس از نمونه‌های برجسته‌ی پیروی از قواعد است؛ اما آیا هنگامی که فرزندان و دانش‌آموزان خود را به پیروی از قواعد فرامی‌خوانیم، دلایل کافی برای اقناع آن‌ها در اختیار داریم؟ دو دیدگاه خردگرا و اقتدارگرا از رویکردهای مهم موجود در حوزه‌ی تعلیم و تربیت در خصوص مسئله‌ی پیروی از قواعد به شمار می‌آیند. این مقاله با روش پژوهش توصیفی و تحلیل مفهومی و تکیه بر رویکرد زمینه‌محور ویتگنشتاین، برای گریز از تناقض‌نمای مطرح شده مدعی است که بهترین راه برای درک مقوله‌ی پیروی از قاعده نوعی توافق ضمنی میان اجتماع و محیط آموزشی است که خود را تنها در مقام عمل نشان می‌دهد و بیان‌شدنی نیست.

از آنجایی که پیش‌فرض‌ها و سوگیری‌ها به‌عنوان مسائل و چالش‌هایی در فرایند تفکر افراد، آن‌ها را در تحلیل، تبیین و تفسیر امور و مسائل با مشکلات عدیده‌ای مواجه می‌سازد، هدف این پژوهش، بررسی نقش تبعید خودخواسته برای غلبه بر سوگیری‌ها و پیش‌فرض‌های فهم در اندیشه ویتگنشتاین متأخر و پیامدهای تربیتی آن است. پژوهش حاضر با رویکرد کیفی و با روش توصیفی، تحلیلی و تفسیری تحقق یافت. در بخش یافته‌ها ابتدا به تعریف فهم از منظر ویتگنشتاین پرداخته شد و در گام بعد آشکار گردید که چطور نحوه‌ی فهم و نگرش افراد، به «جهان‌تصویر» آن‌ها وابسته، و اینکه چطور شکل‌گیری آن از مراحل اولیه‌ی زندگی آغاز می‌شود. همچنین بحث گردید که اگر جهان‌تصویر حاصل پرورش به‌صورت اقناع باشد و پاسخگوی اقتضائات بازی‌های زبانی نباشد، افکار و بینش فرد از طرف پیش‌فرض‌ها محدود می‌گردد. در ادامه تبعید خودخواسته به‌عنوان یک راهکار، مستخرج از فلسفه‌ی متأخر ویتگنشتاین، جهت غلبه بر پیش‌فرض‌ها و روح زمانه معرفی شد و در نهایت در بخش پایانی مقاله به آثار و پیامدهای تربیتی تبعید خودخواسته اشاره شد و بحث گردید که چطور تبعید خودخواسته در راستای غلبه بر پیش‌فرض‌های فکر و اندیشه کارساز و اثربخش واقع می‌شود.

ترجمه ماشینی: ویتگنشتاین طیف وسیعی از مشاهدات را در مورد موضوعات خاص مرتبط با فرهنگ ارائه کرد، اما تعداد کمی از این مشاهدات در متونی دیده می‌شوند که معمولاً معرف‌ترین متون مربوط به دوره بعدی فعالیت فلسفی او هستند. نتیجه این امر این است که برای مفسرانی که می‌خواهند بین متونی که احتمالاً توسط نویسنده و دیگران ارزش انتشار عمومی را دارند تمایز قائل شوند، هر تلاشی برای توصیف ویتگنشتاین به‌عنوان فیلسوف فرهنگ با معضلی مواجه خواهد شد. به نظر می رسد ما باید بین این که فقط متون گروه اول را مرتبط بدانیم و بقیه را نادیده بگیریم و دومی را در کنار اولی به کار ببریم، به این امید که آنها را روشن کنند. به نظر می رسد هیچ یک از این دو رویکرد رضایت بخش نباشد. اولی، تلقی او را به عنوان یک درگیری فلسفی با مسائل مربوط به فرهنگ دشوار می کند، زیرا آنچه که ما با آن مواجه می شویم، احتمالاً بیشتر شبیه به تحقیق در مورد محدودیت های متعالی برای درک انسان است تا کاوش در دغدغه های خاص فرهنگی یا فرهنگ خاص. . با این حال، اگر راهبرد دوم به ما اجازه دهد تا اظهاراتی را که مستقیماً به چنین موضوعاتی می پردازد، به طور کامل در نظر بگیریم، به نظر می رسد که این فقط به قیمت مشخصی تمام می شود: یعنی نادیده گرفتن دیدگاه های خود ویتگنشتاین - خواه بیان شده باشند یا استنباط شوند - در مورد متون و گفته ها. به درستی نماینده تفکر او بودند. این مقاله پیامدهای دنبال کردن یک مسیر میانی را در پاسخ به این موضوع بررسی می‌کند، که در آن اظهارات صریح‌تر مربوط به فرهنگ فیلسوف به‌عنوان اهداف معتبری برای تفسیر تلقی می‌شوند، اما تنها زمانی که در چارچوب درگیری قبلی با ویژگی‌ها و مضامین کلیدی متون اصلی باشد. خودشان – بالاتر از همه، آنهایی که با مفهوم او از «اشکال زندگی» مرتبط هستند.

ویتگنشتاین متأخر بر این باور است که برای فهم باورهای دینی، باید دو مفهوم بازی‌های زبانی و صور زندگی را که او برای توصیف آموزه‌های خود به‌کار می‌گیرد، بشناسیم و وارد بازی زبانی و صورت زندگی دینی شویم. بنابراین می‌توان گفت برداشت او از عقلانیت باورهای دینی، عقلانیت مبتنی بر بازی‌های زبانی و صورت‌های زندگی است. به دیگر سخن، عقلانیت باورهای دینی در قالب این دو استعاره است که معنای خود را پیدا می‌کند، ازاین‌رو اگر کسی بخواهد باورهای دینی خویش را عقلانی سازد، باید این عقلانیت در زمینۀ صورت‌های زندگی فهم شود. اگر شخص متدین باورهای دینی خویش را در بافت صور زندگی مبتنی بر ایمان کرده باشد، در این صورت از نظر ویتگنشتاین متأخر باورهای دینی او عقلانی است. بنابراین معنای عقلانیت در مورد باورهای دینی نباید به همان معنای عقلانیت در علم تلقی شود و مورد داوری قرار گیرد. بنابر دیدگاه ویتگنشتاین متأخر باورهای دینی ما نیاز به هیچ‌گونه توجیهی، چه عقلی یا تاریخی ندارند و شخصی که تلاش دارد تا امر دینی را با توجه به قواعد بازی زبانی دیگر معقول سازد، در واقع، خود فردی غیرمعقول است، زیرا از شأن باورهای دینی کاملاً غافل است. در این مقاله بر آنیم تا علاوه‌بر تبیین دیدگاه ویتگنشتاین متأخر در خصوص عقلانیت باورهای دینی، نقدها و نارسایی‌های موجود در مفاهیمی مانند بازی‌های زبانی و همچنین تلقی ویتگنشتاین متأخر در خصوص عقلانیت باورهای دینی را بیان کنیم.

درسگفتار حاضر، با موضوع فلسفه معاصر، دوره‌ای از تاریخ فلسفه را بررسی می کند که از اواخر قرن نوزدهم آغاز می‌شود و تا پایان قرن بیستم ادامه می‌یابد. در این دوره، محمدمهدی اردبیلی برای دانشجویان مقطع کارشناسی فلسفه دانشگاه علامه طباطبائی در پاییز و زمستان 1398، آرای 8 فیلسوف را به‌عنوان نمایندگانِ مؤثر نگرش‌های فلسفی این دوران از تاریخ فلسفه شرح داده است: نیچه، ویتگنشتاین و فلسفۀ تحلیلی، هوسرل و پدیدارشناسی، هایدگر و اگزیستانسیالیسم، آدورنو و مكتب فرانكفورت، لویناس، باتای و دریدا. در این دوره شیوۀ آموزش مبتنی بر دیالوگی میان خوانش قطعاتی از متون اصلی این فیلسوفان و توضیح مفاهیم کلیدی‌ اندیشه آن‌ها بوده است. مدرسان مهمانی هم در برخی از جلسات، جهت ارائه تخصصی‌تر مطلب و معرفی تفسیری متفاوت به فهم فیلسوف مورد بحث کلاس را همراهی کردند و هرکدام به تدریس مجزای یک جلسه از دوره پرداختند: حسین شقاقی (ویتگنشتاین و فلسفۀ تحلیلی)، فرزاد جابرالانصار (پدیدارشناسی هوسرل)، مسعود حسینی (هایدگر) و آیدین کیخایی (آدورنو). همچنین لازم به ذکر است که به دلیل رویکرد متن‌محور این دوره، برخی از متون اصلی فیلسوفان معاصر که در این دوره مورد ارجاع قرار گرفت، در قالب فایل پی‌دی‌اف به فایلهای صوتی ضمیمه شده است.