جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از نظریه‌های عرصة دین‌پژوهی معاصر ایران پروژة «عقلانیت و معنویت» مصطفی ملکیان است. این نظریه با محور قراردادن مؤلفه‌های اجتناب‌ناپذیر مدرنیته به مواجهه با دین سنتی می‌رود و ضمن مقایسه این مؤلفه‌ها با ویژگی‌های اصلی دین سنتی، حکم به تباین میان دین‌داری و مدرن‌بودن می‌کند. فهم سنتی از دین را در جهان مدرن کارآمد نمی‌داند و فهمی جدید از دین (معنویت) را که سازگار با مؤلفه‌های مدرنیته است معرفی می‌کند. این مقاله کوشیده است تصویری روشن و شفاف از ارکان اصلی این نظریه، که عبارت‌اند از عقلانیت، معنویت و زندگی اصیل، ارائه دهد. در ابتدا مراد ملکیان از دین بیان می‌شود و بعد از آن تقریری از نظریۀ عقلانیت و معنویت ارائه خواهد شد و به‌کوتاهی نقدهایی که علیه این نظریه ارائه کرده‌ایم، و عناوین آن‌ها در زیر آمده است، اشاره می‌شود.

جریان فکری نو معتزله با سابقه‌ای نزدیک به دو قرن یکی از گرایشها و جریانهای مهم کلامی در جهان اسلام می‌باشد که در مواجهه با این پرسش که «علل پیشرفت غرب و عقب‌ماندگی مسلمانان چیست؟» بوجود آمد. این جریان نوپا که خواهان تجدید بنای معرفتی اسلام بر پایه عقل‌گرایی است برای زنده نگه‌داشتن میراث اسلامی می‌کوشد تا از اسلام تفسیری نو ارایه دهد که مطابق با مقتضیات زمانه باشد. به عنوان نمونه می‌توان به نظریه ذاتی و عرضی یا همان گوهر وصدف در دین اشاره کردکه از سوی نومعتزلیان مطرح شده است.. این نظریه به رویکردی اطلاق می‌شود که دین را به دو بخش اصلی و فرعی تقسیم، برخی حقایق دینی را عناصر فرا تاریخی و جهانی دانسته که دستخوش تغییر و تحولات قرار نگرفته و همواره اموری ثابت اند. این عناصر حیاتی ومقومات اصلی دین، ذاتی و به تعبیری گوهر دین نامیده می‌شوند.در مقابل بخش دیگری از دین به فراخور امور تاریخی وفرهنگی و شرایط زمانی ومکانی خاصی در دین تعبیه شده لذا موقتی وغیر ثابت اند و تنها وظیفه انتقال ذاتیات را از دوره ای به دوره دیگر داشته وخود در حین انتقال ذاتیات،باید تغییر یافته وهمرنگ فرهنگ جدید شود.این بخش از دین به عرضی و به تعبیر دیگر صدف دین نامیده می‌شوند.نظریه ذاتی وعرضی یا به تعبیر دیگر گوهر و صدف دین اول بار توسط یک متکلم مسیحی بنام هگل به منظور دفاع از مسیحیت و حل تعارض علم و دین مطرح شد و بعد از او توسط شلایر ماخر ادامه یافت و سپس بوسیله ویلیام جیمز و استیس رواج و توسعه یافت تا اینکه غبار این تفکر بر دامن اندیشه متفکران مسلمان عرب همچون نصر حامد ابوزید، محمد آرکون حسن حنفی و… نشست و بدین طریق به جهان اسلام راه یافت و درنهایت چندی از متفکران معاصر ایران نیز به این نظریه تن داده و با بومی‌سازی این مسأله تقسیم آموزه‌های دین به ذاتی و عرضی را به اسلام نسبت داده و بر همان خط فکری برگرفته از غرب مشی طریق کردند که می‌توان به افرادی همچون دکتر عبدالکریم سروش، محمد مجتهد شبستری، مصطفی ملکیان اشاره کرد. نگارنده با توجه به اهمیت این مسأله و نفوذ آن در جوامع اسلامی و چالش‌های بوجود آمده تحت‌تأثیر این تفکر، در این رساله تلاش دارد به جریان شناسی این تفکر و عوامل شکل گیری آن و معرفی چهره‌های شاخص این جریان در ایران و تبیین نظرات و دیدگاه‌های آنان و درنهایت به نقد و بررسی آنها بپردازد.

بحث از معنویت و رابطه آن با عقل و دین از مباحث مورد توجه صاحب‌نظران دینی می‌باشد. آقای ملکیان، شهید مطهری و علامه جوادی آملی از اندیشمندان صاحب‌نظر در این حوزه علمی می‌باشند. به باور آقای ملکیان گزاره‌های دینی به جهت تعبدی بودنشان غیر عقلانی‌اند و انسان مدرن نیازمند معنویت توأم با عقلانیت است که به کاهش درد و آلام انسانی بینجامد و این نظریه را راه رهایی می‌نامد. به عقیده شهید مطهری معنویت همان دین و حقیقت اسلام است و از لوازم فطرت بشر است که دین به تعالی‌رساننده این نیاز فطری است. ایشان با طرح نظریه آزادی معنوی، پیوند دین و عقل و آزادی را سامان می‌دهد و با اشاره به نرمش و انعطاف و روح زنده و سیال قواعد اسلام، تعبد محض و غیر عقلانی را از ساحت اسلام دور می‌کند. آیت‌الله جوادی آملی شالوده طرح معنویت را بر اصل هماهنگی نظام تکوین و تشریع پی‌ریزی می‌کند که هر امر معنوی از پشتوانه تکوینی برخوردار است و تعالیم دینی از سنخ حقایق‌اند که به صورت اعتبار ظاهر شده و به شکل دین تجلی یافته‌اند و روح ملکوتی انسان با عقل و تعقل می‌تواند به حقایق معنوی راه یابد. با این منظومه معرفتی، پیوند معنویت با عقل و دین سامان می‌یابد. ایشان با طرح نظریه حق و تکلیف، تکالیف الهی را تأمین‌کننده حقوق انسان معرفی می‌کند لذا بحث تعبد در نگرش ایشان جلوه‌ای دیگر می‌یابد و شرافت و عقلانی بودن آن به اثبات می‌رسد. تبیین و تطبیق این سه دیدگاه و بیان تحلیل‌ها و استدلال‌های مربوطه و مبانی و لوازم دیدگاه‌های این سه اندیشمند از اهداف این تحقیق است که به روش توصیفی- تحلیلی با روش کتابخانه‌ای و استفاده از نرم‌افزارهای علوم انسانی انجام گرفته است.

این پژوهش با هدف بررسی بحران اخلاقی از منظر روشنفکران ایرانی-مسیحی درصدد آن برآمده است که بحران اخلاقی را در جایگاه‌های مختلف و موقعیّت‌های گوناگون شناسایی نماید. در این پژوهش، ابتدا مخاطب بحران اخلاق فردی و سپس بحران اخلاق اجتماعی و روشهای مقابله و برخورد با این بحران را بررسی می‌کند. و سپس از منظر اندیشمندانی چون استاد ملکیان و دیگر اندیشمندان ایرانی و الهی دانان مسیحی چون هانس کونگ و دیگر الهی دانان مسیحی به این مسئله می‌پردازیم. فساد اخلاقی در تمامی جوامع وجود داشته و در طول تاریخ عده‌ای از افراد هر جامعه به آن مبتلا بوده‌اند، امّا بحران اخلاقی که وضعیت بسیار شدید و ناگوار فساد اخلاقی است، ابتدا از غرب آغاز شده و در طول چند دهه کشورهای غربی را فراگرفته است. آثار این بحران حتی دیگر کشورها را نیز به شدّت تهدید نموده و گرایش‌های مذهبی افرادی را تحت تأثیر قرار داده است. بحران اخلاقی یک امر بدیهی است که تمام آسیب‌های اجتماعی، ریشه در بحران اخلاقی و ضعف اخلاق در جامعه دارند. مفاهیمی چون مشارکت، وفاق، همبستگی ملی، اخلاق اجتماعی و فضیلت‌های سنتی روزبه‌روز از معنای واقعی خود دورتر می‌شوند. در چنین اوضاع و احوالی، تلاش برای تحقق آرمان‌های بشری، دستیابی به امنیت، سعادت، استقرار عدالت و سایر ارزش‌های انسانی و اجتماعی عقیم می‌ماند و به جای آنها، تضاد و تعارض، خشونت، خصومت، جنگ و گرایش به ضد ارزش‌ها و رذیلت‌های اخلاقی گسترش می‌یابد و به عبارتی، ارزش‌های اخلاقی، رنگ می‌بازند. در گذشته بیشتر اخلاق فردی حاکم بود و هرکس برحسب تربیت خانوادگی، معتقدات مذهبی و رعایت ارزش‌های قابل قبول تا اندازه‌ای حد خود را نگه می‌داشت، ولی در دوران جدید، معیارهای گذشته دگرگون شده و تراکم جمعیت در شهرها، همه را نسبت به همدیگر ناشناس کرده و بر نیازها و برخوردها افزوده است. در پایان، راهکارهای جلوگیری از این بحران اخلاق فردی و اجتماعی جهت کاستن از درد و رنج و دستیابی او نیز به اخلاق حرفه ای مطلوب که در مقابل غیر اخلاقی زیستن است که بشر همواره از آن رنج برده است، پیشنهاد گردیده است.

یکی از مباحث مهم کلامی و تفسیری که از گذشته تا به حال مورد بحث اندیشمندان اسلامی بوده است مبحث وحی است و آن چه که انسان را در اعتماد بر قرآن استوار میکند اثبات میان ارتباط وحیانی صیانت آیات از مقام لدن تا مقام خارج که لفظ است میباشد. همانطور که شناخت خداوتد متعال از نظر معنا و مفهوم صفات برای انسان مقدوراست شناخت حقیقت وحی نیز برای انسان ممکن است،هر چند که رسیدن به کنه حقیقت وحی جز بارسیدن به مقام اولیاء الهی ممکن نیست واین که وحی چیست و به چه نحوی واقع میگردد از زمان پیامبر(ص) تا به حال مورد سؤال بوده لذا علما و مفسران در هر دوره سعی میکرده اند با بررسی ویژگی ها و خصوصیات هر چه بیشتر به حقیقت آن دست یابند.دراین که قرآن همان کلام الهی است یا تجربه دینی پیامبر نظرات متفاوتی گفته شده است.از جمله فیلسوفان،روشنفکران دینی،الهیدانان مسیحی،متکلمان،عارفان و مفسران زیادی در این راستا اظهار نظریه کرده اند.ما در این تحقیق میخواهیم برای تبیین ماهیت وحی از نظریه مصطفی ملکیان و عبدالکریم سروش بهره ببریم،ازدلایل و مبانی آنها برای شناخت دقیقتر وحی استفاده کنیم. مصطفی ملکیان که از تئوریسنهای فکری اصلاحات است میگوید قرآن رساله پیامبر است و حاصل اندیشه و تجربه دینی اوست وصوری را برای وحی متصور میشود از جمله اینکه میگوید یک صورت اینکه بگوییم خداوند خود پیامش را به پیامبر(ص)رسانده و گویا که لفظ و معنا از خداست این قابل قبول نیست چرا که اگر مراد از کلام همان کلامی است که ما انسانها میفهمیم ، سخن گفتن و کلام اگر مراد همین باشد پس نوعی صوت است که نیازمند جسم است و این با ذات مقدس خداوند تناقض دارد و جسمانی بودن خداوند را نمیتوان متصور شد. صورت دیگر اینکه بگوییم خداوند پیامبر را با واقعیاتی آشنا میکند،مواجه میکند دراین صورت مواجه کردن و آشنا کردن فقط کار خداست اما استنباط آن توسط پیامبر صورت میگیرد و خود پیامبر استنباطش را درقالب زبان عربی درآورده است پس لفظ از جانب خدا نیست گویا فقط معنا از جانب خداست است. دکتر سروش نیز یک نواندیش دینی است معتقد است که قرآن خوابنامه است و پیامبر روایتگری است که راستگویانه رویاهای خود را به زبان عرفی و به عربی مبین بدون مجاز و بی کنایه برای ما میگوید و مقالاتی با عنوان《محمد(ص)راوی رویاهای رسولانه》نوشته است .دکترسروش معتقد است قرآن نه تنها محصول شرایط تاریخی خاصی است که در بستر آن شکل گرفته، بلکه برآمده از «ذهن پیامبر اسلام» و «تمام محدودیت‌های بشری» او نیز هست. او در این باره گفته است وحی الهام است. این همان تجربه‌ای است که شاعران و عارفان دارند؛ هر چند پیامبر این را در سطح بالاتری تجربه می‌کنند او در تولید قرآن، نقش پیامبر اسلام را محوری می‌داند. سروش معتقد است پیامبر درست مانند یک شاعر احساس می‌کند که نیرویی بیرونی او را در اختیار گرفته‌است. اما در واقع شخص پیامبر همه چیز است، آفریننده و تولیدکننده. وی گفته است این الهام از «نَفس پیامبر» می‌آید و نفس هر فردی الهی است. اما پیامبر با سایر اشخاص فرق دارد، از آن رو که او از الهی بودن این نفس آگاه شده‌است. او این وضع بالقوه را به فعلیت رسانده است. نفس او با خدا یکی شده‌است. او معتقد است این اتحاد معنوی با خدا به معنای خدا شدن پیامبر نیست و این اتحادی است که محدود به «قد و قامت خود پیامبر» است. این اتحاد به اندازه بشریت است، نه به اندازه خدا. وی در بیان معنای وحی گفته است: پیامبر به نحوی دیگر نیز آفریننده وحی است. آن‌چه او از خدا دریافت می‌کند، مضمون وحی است. اما این مضمون را نمی‌توان به همان شکل به مردم عرضه کرد، چون بالاتر از فهم آن‌ها و حتی ورای کلمات است. این وحی بی‌صورت است و وظیفه شخص پیامبر این است که به این مضمون بی‌صورت، صورتی ببخشد تا آن را در دسترس همگان قرار دهد. پیامبر، باز هم مانند یک شاعر، این الهام را به زبانی که خود می‌داند، و به سبکی که خود به آن اشراف دارد، و با تصاویر و دانشی که خود در اختیار دارد، منتقل می‌کند. باید متذکر شدکه بحث رویا و وحی همواره بین فلاسفه مطرح بوده است و ما میخواهیم ببینیم دکتر سروش از این دیدگاهها چه بهره ای برده است و مبانی اودر رویاهای رسولانه چه بوده است.و نیز مصطفی ملکیان همسو با نظرات دکتر سروش در جریان روشن فکری دینی فعالیت میکند و ما دراین تحقیق میخواهیم میزان مشترکات،شباهتها و اختلافات این دو نو اندیش دینی را به دست بیاوریم.

مسأله‌ی اخلاق که ذهن آدمی را از دیرباز، به خود مشغول داشته و در پی مشخص کردن مرز و حدود اخلاق و امر اخلاقی در زندگی فکری و روزمره‌ی خویش است، در عصرحاضر و مدرنِ کنونی دستخوش تحولاتی شده است. این مسئله سبب شده تا در دهه‌های اخیر نظریاتی مبنی بر جدایی دین از اخلاق و مبتنی نبودن اخلاق بر آموزه‌های دینی مطرح گردد. این در مقابل دیدگاه سنتی است که اخلاق را برآمده از دین و دین را مهم‌ترین پشتوانه‌ی اخلاق معرفی می‌کند. پژوهش پیش رو با هدف بررسی مؤلفه‌های اخلاق سکولار از منظر مصطفی ملکیان، درصدد رسیدن به اخلاق مورد نظر وی می‌باشد. این پژوهش، پس از بررسی نقاط قوت و ضعف اخلاق سکولار از نگاه خود ملکیان، اخلاق مد نظر وی را در تعبیر او از زندگی آرمانی می‌یابد. آنچه او از اخلاق مراد می‌کند، پیوند بسیار محکمی با پروژه‌ی سکولاریستی‌اش یعنی عقلانیت و معنویت دارد. در ادامه، به تحلیل، بررسی و نقد اخلاق مد نظر وی و ناکارآمدی آن نیز خواهیم پرداخت.

نشر سوفيا به تازگي كتاب «درآمد به متافيزيك» را با برگردان انشاءالله رحمتي منتشر كرده است. نشست هفتگي شهر كتاب روز سه‌شنبه سوم مهر 1397ش. به نقد و بررسي اين كتاب اختصاص داشت و با حضور بيژن عبدالكريمي و انشاءالله رحمتي برگزار شد. در ابتداي نشست، علي‌اصغر محمدخاني، معاون فرهنگي شهر كتاب، ضمن مرور ساختار و محتواي كتاب، اظهار داشت: « در سال‌هاي اخير، ترجمه‌هايي از آثار هايدگر يا كتاب‌هايي درباره او در ايران منتشر شده است. چنان‌كه كتاب مهم او، «وجود و زمان»، نزديك به سه برگردان فارسي دارد. دشواري درك مباحث هايدگر هميشه مطرح بوده است؛ چنان‌كه هنوز نتوانسته‌ايم مفاهيمي مثل «دازاين» را به فارسي برگردانيم. محور اصلي مباحث هايدگر درباره وجود است. اين كتاب نيز با همين پرسش آغاز مي‌شود. گرچه عنوان كتاب «درآمد به متافيزيك» است؛ چنان‌كه در مقدمه نيز به آن اشاره شده است، اين «درآمد» به معناي مقدمه نيست. سوال اصلي كتاب «چرا موجودات هستند، به‌جاي اينكه نباشند؟» پرسش مهم فلسفي‌اي است كه هايدگر در حد اعلا به آن پرداخته است. به اين تعبير، «درآمد به متافيزيك» به معناي درآمد به پرسيدن از پرسش بنيادين است» آنچه در ادامه مي‌خوانيد روايتي از سخنان بي‍ژن عبدالكريمي و انشاءالله رحمتي است.

نقد و ارزیابی برخی از دیدگاه¬ها و اندیشه¬های مربوط به جایگاه حکومت و سیاست در اسلام و نقد افکار سکولاریستی است. در این نوشتار به بازخوانی برخی از روشنفکران دینی معاصر مانند مصطفی ملکیان در مورد نسبت بین دین و حکومت و نقد این افکار مبنی بر جدایی دین از سیاست است. نویسنده ابتدا به تبیین دیدگاه معرفت¬شناسی مصطفی ملکیان در مورد مفهوم دین و دینداری پرداخته و پس از آن ابعادی از فهم نادرست وی در این زمینه را بررسی نموده است. نویسنده در این زمینه به دیدگاه این روشنفکر معاصر در مورد مدرنیته و تعریف دین در فضای مدرن اشاره نموده و دیدگاه وی در مورد نسبت بین دین و مدرنیته را مورد نقادی قرار داده است. وی همچنین به نقد دیدگاه مصطفی ملکیان در مورد مفهوم دموکراسی و جایگاه آن در حکومت دینی پرداخته و شروط تحقق دموکراسی در نظام سکولار را مورد بحث و بررسی قرار داده است.

گرچه در سنت فلسفۀ دین استدلال اخلاقی بر وجود خدا موضوعی شناخته‌تر است، در دهه‌های اخیر فیلسوفان خداناباور به طرح استدلال اخلاقی علیه وجود خدا نیز پرداخته‌اند. این استدلال دست‌کم به پنج شکل متفاوت صورت‌بندی شده است: (1) استدلال از طریق مسئلۀ شر، (2) استدلال از طریق نقد باخودبیگانگی، (3) استدلال از طریق خودآیینی، (4) استدلال از طریق نقد مصلحت‌اندیشی، و (5) استدلال از طریق آموزه‌های غیراخلاقی ادیان. برخی از این صورت‌بندی‌ها را می‌توان استدلال اخلاقی نظری علیه وجود خدا و برخی دیگر را استدلال اخلاقیِ عملی علیه وجود خدا شمرد. استدلال‌های اخلاقی نظری علیه وجود خدا بر شواهدی اخلاقی تمرکز دارند که نشان می‌دهند خدایی در کار نیست و خداباوری کاذب است، در حالی که استدلال‌های اخلاقیِ عملی نشان می‌دهند باور به وجود خدا مانع زندگی شکوفای اخلاقی و دستیابی به غایت آن است یا حتی موجب اعمال غیراخلاقی می‌شود. در پایان مقاله، نتیجه می‌گیرم که هیچ یک از صورت‌بندی‌های استدلال اخلاقی علیه وجود خدا به نتیجۀ مطلوب خود نمی‌رسد. با این حال، توجه به آنها حاوی درس‌های اخلاقی مهمی برای خداباوران است.