جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ایمان عاملی ا‌ست که در یک مکتب اخلاقی دینی، نقش مهمی در بستر سازی عناصر آن ایفا می‌کند. عمل اخلاقی به عنوان یک سنجه مهم در فاعل اخلاقی نیز از این تاثیر مبرا نیست. علامه طباطبایی به عنوان یک فیلسوف اخلاق معاصر در حوزه دین در خصوص کارکرد ایمان در عمل اخلاقی دارای نظرات بنیادی است. لذا مسئله نوشتار حاضر بررسی دیدگاه ایشان از منظر معنایی، وجودی و معرفتی ایمان در عمل اخلاقی، با روش توصیفی ـ تحلیلی است. در نهایت یافته ها حاکی از آن است که ایمان، مهم‌ترین عامل در معنا و وجود می‌باشد، البته به نحو اقتضاء نه لزوم. نقش معرفتی ایمان در عمل اخلاقی در نظر علامه از دو بعد قابل بررسی و تحلیل است. از جنبه دیگر با توجه به تشکیکی بودن ایمان، نقش معرفتی‌اش در عمل ذو مراتب خواهد بود و ایمان در این بعد، نافی شکاف بین معرفت و عمل نیز می‌باشد.

در میان آیات حج، آیه 97 سوره آل‌‌‌ عمران حاوی نکات و معارف کلیدی درباره حج است. قسمتی از آیه به مسئله امنیت حجاج اشاره دارد: «وَ مَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِنا‌‌». با رویکرد شناختی به زبان دین، هرکس وارد حرم امن الاهی شود، در امنیت کامل قرار دارد. اما در نگرش ناشناختی، واقع‌‌نمایی آیات، اهمیت چندانی ندارد؛ بلکه به ‌دنبال ترغیب مخاطب جهت انجام عملی خاص مثل حج است. یکی از ضروریات دین‌داری فهم مراد متکلم وحی است. این پژوهش با هدف دست‌یابی به فهم دقیق‌‌تر از محتوای آیه، واقع‌‌نمایی امنیت حجاج را از لحاظ تشریعی و تکوینی به روش توصیفی- تحلیلی مورد بررسی قرار می‌‌دهد و به این سوال پاسخ می‌‌گوید که با تأکید بر آراء علامه طباطبایی، آیه «وَ مَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِناً» دارای شأن شناختی و مطابق واقع است یا دارای شئونی ناشناختی است؟ اجماع مفسران از جمله علامه طباطبایی بر این قرار دارد که آیه بیانگر حکمی شرعی است و برخی نیز به تکوینی بودن امنیت دنیایی حرم اشاره کرده‌‌اند. به نظر می‌‌رسد آیه مورد نظر، نه‌تنها بر حکم تشریعی امنیت حجاج تاکید دارد؛ بلکه به امنیت تکوینی به‌صورت اخروی اشاره دارد که سازگار با روایات معصومین(ع) است.

«رؤیاانگاری وحی» نظریه‌ای است که دکتر عبدالکریم سروش اخیراً و با گذار از دو نظریه سنتی و تجربه‌دینی انگاری وحی ارائه نموده، در نوشتار و گفتارهای متعددش «وحی» را «خواب‌نامه» پیامبر می‌خواند که تنها در فضای درونی وجودش محقق می‌شود. جستار حاضر با روش توصیفی تحلیلی به واکاوی مؤلفه‌ها و مستندات قرآنی این نظریه پرداخته، آنها را با تأکید بر دیدگاه علامه طباطبایی ارزیابی می‌نماید. از رهگذر این جستار مشخص می‌شود که «انحصارانگاری وحی در ظرف رؤیا»، «درونی‌انگاری رؤیای رسولانه»، «تأثیرپذیری رؤیا از شخصیت پیامبر(ص)»، «ابهام و رمزآلودگی زبان رؤیا» و «ضرورت تعبیر رؤیای رسولانه» شاخص‌ترین مؤلفه‌های این نظریه‌اند. چنانکه در راستای اثباتش به یک سلسله آیات قرآنی استناد شده است. با این حال، به‌نظر می‌رسد این نظریه نه تنها با فرهنگ قرآن و روایات سازگار نیست و مستندات قرآنی مزبور بر صدقش گواهی نمی‌دهند، بلکه آیات و روایات فراوانی بر بطلانش شهادت می‌دهند که در متن نوشتار حاضر تقریر می‌شود.

تفکر الهياتي علامه طباطبائي منظومه‌اي منسجم است که توانسته ميان اجزاي به‌ظاهر پراکنده ارتباط معنادار برقرار کند. وي نقطۀ مرکزي اين نظام را حقيقت توحيد مي‌داند؛ يعني توحيد در کنار ديگر حقايق الهياتي نيست؛ بلکه نقطۀ کانوني فهم دين به‌شمار مي‌رود. فهم اين منظومه نيازمند آشنايي با قواعدي است که حقيقت خزائن (آيۀ 21 سورۀ حجر) يکي از مهم‌ترين آنهاست. علامه اين مفهوم را با وجود جمعيِ حکمت متعاليه متناظر مي‌داند و با استفاده از اين مفهوم، نحوۀ پيدايش کثرات از وجود مطلق را توضيح مي‌دهد. همچنين با مرتبط ساختن ديگر بخش‌هاي کلامي با خزائن، ارتباط نظام‌وار ميان اجزاي دين و خزائن و در نتيجه با حقيقت توحيد را برقرار مي‌کند. وي معناي خلقت، عالم طينت و ميثاق، قضا و قدر، خلق و امر، علم فعلي و انفعالي، عليت و اعجاز، امر بين ‌الامرين، تأويل قرآن و... را با محوريت مفهوم خزائن تحليل کرده است. اين مقاله درصدد معرفي نقش مفهوم خزائن در شبکۀ معنايي الهيات از منظر علامه است و با روش اسنادي تحليلي سامان يافته است.

پژوهش حاضر با روش توصیفی تحلیلی، از طریق رجوع به اندیشه‌های انسان‌شناختی توماس هابز، درپی پاسخ به این سوال برآمده است که سرشت انسان در اندیشه هابز چگونه است؟ تا در پرتو آن و با نظر به اندیشه‌های علامه طباطبایی پیامدهای اخلاقی آن تبیین و ارزیابی گردد. رجوع به اندیشه‌های علامه در این خصوص، علاوه بر تبیین پیامدهای دیدگاه هابز، امکان مقایسه تطبیقی و نیز آشنایی با رای صحیح در خصوص هر مورد را فراهم می‌آورد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد در تلقی هابز، انسان در حرکات و اعمال خود تابع امیال و انفعالات است به گونه‌-ای که حتی عقل او مسخر امیال و هیجانات او است. در نتیجه برای کنترل انسان، هابز دست یافتن به توافق جمعی و در نهایت به حاکمیت حاکمان تن دادن را می‌‌پذیرد، تا سازش میان انسان‌ها برقرار شود. نتیجه این دیدگاه دست شستن از پشتوانه حقیقی داشتن ارزش‌های اخلاقی است. در مقابل علامه چون از یک سو انسان را ملکی ملکوتی می‌داند، از سوی دیگر عقل را توانمند در شناخت حسن و قبح افعال می‌داند از پشتوانه واقعی احکام اخلاقی، ذاتی بودن حسن وقبح، صدق و کذب پذیری و برهان پذیر بودن آنها سخن می‌گوید. به اعتقاد علامه وضع و اجرای ارزش‌های اخلاقی توسط حاکمان- چنانکه هابز به آن اعتقاد دارد- تبعیت از هوای نفس را در پی‌خواهد داشت و موجب ظلم و ایجاد طبقات اجتماعی می‌شود. همچنین ضمانت اجرایی ارزش‌ها را از بین خواهد برد. بدین جهت علامه حقیقت مطلب را در تبیین دیگری جست و جو می‌کند.

علامه طباطبایى پیش از نگارش تفسیر المیزان در قم، تفسیر دیگری با نام تفسیر البیان فی الموافقة بین الحدیث و القرآن در زادگاهش تبریز نگاشت و این تفسیر پایه‌های اولیۀ المیزان محسوب می‌شود. سبک آن چنین است که علامه، ابتدا تفسیر به‌نسبت کوتاهی از آیات، با محوریت روش قرآن به قرآن آورده و آن‌گاه روایات مرتبط را ذکر کرده‌ و سپس تلاش داشته که میان آیات و روایات سازگاری ایجاد کند. چنان­که از عنوان این تفسیر پیداست، روایات نقش مؤثری در تفسیر آیات ‌دارند، اما به این معنا نیست که متوقف بر روایات بوده، بلکه مشتمل بر روش‌های گوناگون و متنوع تفسیری است که عبارتند از: تفسیر قرآن به قرآن، تفسیر قرآن با حدیث، تفسیر قرآن با قواعد ادبی، تفسیر قرآن با لغت، و تفسیر قرآن با عقل.

شخص‌انگاری خداوند یکی از مباحث نسبتا جدید الهیات غربی است که در فلسفه و کلام اسلامی مورد توجه واقع نشده است. در مبحث شخص انگاری خداوند پرسش اصلی آن است که به چه معنا می‌توان خداوند را شخص دانست؟ منظور از این سوال آن است که آیا خداوند ویژگی یا مجموعه‌ای از ویژگی‌هایی را دارد که بتوان بر اساس آنها او را به مثابه یک شخص قلمداد نمود؟ آیا از منظر آیات و روایات و همچنین حکمت متعالیه، می‌توان شخص انگاری خداوند را اثبات نمود؟ این تحقیق از روش توصیفی تحلیلی استفاده می کند و ابتدا با بیان اینکه، حقیقت تشخص یک حقیقت و وصف بسیط و ممتاز در عداد سایر اوصاف نیست، نشان داده خواهد شد که تشخّص، وصفی مرکب گونه و مجموعه ای از اوصاف مختلف می‌باشد که جمع آن سبب شکل گیری آثار جدید می شود، از اینرو حدود ده معیار ضروری برای شخص انگاری مطرح می‌شود که بر اساس آن می‌توان قضاوت نمود که آیا از منظر حکمت متعالیه با تقریر علامه طباطبائی و شاگردان ایشان و همچنین منابع دینی، خداوند موجودی متشخص است یا نه؟ بر اساس یافته های این پژوهش با شواهدی که از منابع دینی خواهیم آورد، شخص وار بودن خدای دین اسلام، اثبات می شود. وهمچنین با اثبات کمالی دانستن وصف تشخص و با مبانی فلسفی چون نامحدود بودن، صرف الشیء بودن، بساطت و قاعده «معطی شی، نمی‌تواند فاقد شی باشد» و همچنین مشترک معنوی بودن اوصاف مشترک میان انسان و خداوند، می‌توان این وصف کمالی را با تجرید نقائص برای خداوند اثبات نمود و همچنین شواهد مختلفی برای این موضوع از حکمت متعالیه آورد و به چالش‌های جدی شخص‌انگاری خداوند، از جمله مسئله «وحدت وجود» با تقریر دقیقی که از حکمای اسلامی بیان شده است، پاسخ گفت و در نهایت شخص وار بودن خداوند را از منظر حکمت متعالیه اثبات کرد.

تنزیل قرآن از منبع حقیقتی است که مصحف شریف و ظاهر قرآن صورت نازلۀ آن بوده و در تناظر با عالم تکوین است. از طرفی قواعد زبان­شناسی و وجود­شناسی خاص قرآن؛ بین الفاظ، معانی و حقایق آن ارتباط برقرار نموده و تناسب هستی و قرآن را با یکدیگر نمایش می­دهد. وصول به این تناسب، چیستی تأویل را روشن، مانع از ورود اغیار به تعریف تأویل شده و استفاده از قرآن را روش­مند و تفسیر به رأی را طرد می‌کند. در این مقاله که به روش توصیفی تحلیلی مدون شده، به دنبال دستیابی به نسبت الفاظ، معانی و حقیقت قرآن در نظر علامه طباطبایی برآمده؛ که حجیت ظواهر، اهمیت حقایق قرآنی و ارتباط وجودی ظاهر و باطن، نتایج حاصله از این بحث می‌باشد.

مسئله وجود خدا یکی از مهم ترین مسائلی است که بشر از گذشته تا کنون با آن مواجه بوده است. این موضوع علاوه بر عمومیت آن، یکی از مباحث مهم فلسفی و کلامی بوده است. در این میان نحوه مواجهه قرآن با این موضوع از آن جهت که خداوند چگونه در مورد وجود خود با بشر احتجاج می کند، حائز اهمیت است. بر این اساس مسئله این پژوهش شناسایی نحوه مواجهه قرآن با مسئله اثبات وجود خدا است. علامه طباطبایی از جمله مفسرانی است که به صورت اشاره وار ادعا کرده است که مسئله اثبات وجود خداوند در قرآن بدان پرداخته نشده است، بر دیدگاه ایشان نقدهایی مطرح شده است. در این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی ضمن تایید و تقویت دیدگاه علامه، اشکالات و نقض های وارد شده به دیدگاه ایشان جواب داده شده است. در این صورت رویکرد قرآن به مسئله وجود حق تعالی دارای دلالت ها و نتایجی است که به برخی از آنها اشاره می شود.

عقل و به‌تبع آن، فلسفه به‌عنوان نماد عقل‌گرایی یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های شکل‌گیری معرفت دینی در رابطه دوسویه عقل و نقل است.در این میان علامه طباطبائی با احصاء راه‌های معرفت دینی به،وحی،عقل،کشف و شهود قلبی، با به‌کارگیری این سه سعی در ایجاد رویکردی اتحادی در حوزة معرفت دینی داشته است.لیک استاد حکیمی با طرح بحث تفکیک و همچنین ابداع اصطلاحاتی چون عقل خود بنیاد دینی و عقل دفائنی، در پی القای بی‌نیازی متون دینی از فهم فلسفی است. این مقاله با روش کتابخانه‌ای و مقایسۀ آثار این دو به بررسی موضوع پرداخته است که یافته‌ها، حاکی از عدم تناظر دو دیدگاه و روش اتخاذی آنان است و هرچه طباطبایی را شخصی فیلسوف و عامل به فلسفه در طریق معارف دینی می‌بینیم،حکیمی را در حال ستیز و گریز از فلسفه می‌یابیم. به‌گونه‌ای که حکیمی با تأکید بر خودکفائی و حجیت ظواهر متون دینی،هرگونه کنکاش فلسفی در متون دینی را مردود می‌داند.