جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از جمله چالش ­های مهمی که به‌طور جدی گریبان­ گیر علوم اجتماعی است، ابتنای این علوم بر مجموعه­ ای از مبانی است که نه تنها با تفکر الهی زاویه دارد؛ بلکه در برخی از موارد در مقابل آن قرار گرفته و همین امر سبب شده که این علوم در یک پارادایم غیرالهی به حل مسائل جامعه بپردازند. در میان حوزه­ های مختلف مبانی، «مبانی انسان­ شناسی» یک مکتب که به ترسیم سیمای انسان در نگاه آن مکتب می­پردازد، از جایگاه ویژه ­ای برخوردار است به گونه ­ای که توجه به آن می­ تواند مسیر یک علم را به‌طور کلی تغییر دهد. علامه طباطبایی از جمله متفکرانی است که نظریه ­های بدیعی را در این حوزه ارائه کرده است و در این میان تأکید ویژه ­ای بر روی «مبنای محبت» دارد. در این پژوهش تلاش شده با روش توصیفی – تحلیلی، به تبیین و تحلیل مبنای محبت در نظام وجودی انسان به‌عنوان یکی از مبانی انسان­ شناسی پرداخته و برخی از دلالت ­های اجتماعی تسری این مبنا در حوزه مسائل اجتماعی را در آثار علامه طباطبایی مورد بررسی قرار دهیم. از جمله این دلالت­ ها می­ توان به «عبور از «نفع شخصی» در پرتو حرکت حبی»، «توسعه ذات و تحقق «من شامل جمع»»، عبور از مرز «استخدام ­گری» و حرکت به سمت نظام «ولایت» اشاره نمود.

تبیین نحوه ادراک از مهم‏ترین مباحث معرفت‎شناسی در مکاتب فلسفی است. مُثل افلاطون، تجرید ارسطو، مواجهه ابن‏سینا، انشا و مشاهده ملاصدرا، عنوان کلی سبزواری و... نمونه‏هایی از تلاش برای تبیین نحوه ادراک در نفس انسانی بوده‏اند. در دوره اخیر علامه طباطبایی دیدگاهی متفاوت در ادراک حسی ارائه کرد. به نظر علامه حصول ادراک حسی، مسبوق به شهود حقایق مثالی به علم حضوری است. واقعیت مساوق وجود است و ماهیت اعتباری اضطراری است که از جهت ارتباط نفس با مقدمات طبیعی حاصل شده است. عرفا نیز با تأکید بر وجود واحد مطلق، تعینات و ماهیات را حاصل نسبت و اعتبار معرفی کرده‏اند. در این مقاله به روش تحلیلی، دیدگاه علامه را تقریر کرده و نزدیکی ایشان به مبانی عرفانی در هستی‏شناسی و معرفت‏شناسی را نشان داده‏ایم. علامه در این نگاه علم حصولی را نه مرتبط با ماهیت خارجی یا حدود وجود مادی که در مواجهه حضوری با وجود، تبیین نموده و از این رهگذر به نگاه عرفان نظری نزدیک شده است.

درباره چیستی مشاهده‌ناپذیرها مناقشه‌ای پردامنه بین واقع‌گرایان و ناواقع‌گرایان علمی در گرفته ‌است. این مقاله گفت‏وگویی را میان فلسفه علم و فلسفه اسلامی می‌گشاید و بر اساس دیدگاه‌هایی فلسفی از علامه طباطبایی (1281-1360) درباره مشاهده‌ناپذیرها نظریه‌پردازی می‌کند. این دیدگاه‌ها شامل «اصالت وجود»، «علم حصولی و خطاپذیری آن» و «اعتباریات»اند. مقاله حاضر مفاهیم توصیف‌گر مشاهده‌ناپذیرها را تحلیل و چنین استدلال می‌کند که آنها نه مفاهیم ماهوی‌اند، نه مفاهیم منطقی/ فلسفی و نه از اعتباریات عملی‌اند؛ با این‌ حال مشاهده‌ناپذیرها از جنبه‌ای به ماهیت و از جنبه‌ای دیگر به اعتباریات عملی شباهت دارند؛ همچنین استدلال می‌شود هویت مشاهده‌ناپذیر وجودی دارد و توصیف‌های نظری درباره آن می‌توانند واقع‌نما باشند. در ‌عین ‌حال اعتبارهایی در ساختن مدل‌های نظری درباره مشاهده‌ناپذیرها استخدام می‌شوند و به این دلیل معرفت علمی خطاپذیرست. درمجموع نظریه‌ای که در این مقاله توسعه می‌یابد از وجهی واقع‌گرایانه است و از وجهی بر عناصر اعتباری در ساخت علم تأکید دارد.

اندیشه و گفتگو دربارۀ خدا، جزء موضوعاتی است که از ابتدای تأملات بشری جایگاه ممتازی داشته است. بسیاری از مسائلی که در مورد خداوند مطرح می­شود متوقف بر چگونگی تصور خداست. تصور فلاسفه از خدای متعال با تصور عرفا نسبت به خدا متفاوت است. در نگاه فیلسوفانی که قائل به کثرات متباین هستند، ذات حق تعالی حقیقت بشرط لا است و در نگاه فیلسوفانی که قائل به وحدت تشکیکی وجود هستند، خدای سبحان حقیقت لابشرط قسمی است. در حالی که در نگاه عارفان ذات خدای سبحان حقیقت لابشرط­مقسمی، مطلق از حد، و بریئ از هر گونه قید حتی قید اطلاق است. خدای تصور شده نزد آن فیلسوفان تنها تعینی از تعینات حقیقت مطلقۀ حق تعالی و مقید به قید اطلاق است. سوال پژوهش این است که رویکرد علامه طباطبایی نسبت به خدا رویکردی عرفانی یا فلسفی؟ یا یکی را دقیق و دیگری را دقیق تر می­داند؟ در این پژوهش روشن می شود که ایشان با عبور از «تشکیک در وجود» به «تشکیک در مظاهر» نه تنها رویکرد عرفانی دارند بلکه رویکرد عرفانی را دقیق­تر از رویکرد فیلسوفانه می­بیند.

در جهان اسلام، مکتب علامه طباطبائي و نومعتزلیان دو جریان برجسته‌ای هستند که برای حل تعارض ادعایی علم و دین شیوه‌هایی را ارائه کرده‌اند. یکی از برجسته‌ترین شیوه‌های آنان، شیوه‌های رفع تعارض ناظر به زبان دین است. نومعتزلیان مدعی هستند، شیوه‌هایشان در این زمینه کارآمد است، ولی شیوه‌های مکتب علامه طباطبائي برای رفع تعارض کارایی ندارد. طرفداران مکتب علامه نیز شیوه‌های نومعتزلیان را ناسازگار با دین تلقی می‌کنند. برای ارزیابی دعاوی مزبور، ضروری است شیوه‌های رفع تعارض ناظر به زبان دین، با نظر به آثار هر دو جریان فکری به تفصیل بیان شده و مورد بررسی تطبیقی قرار گیرد. هر چند در ظاهر، برخی راهکارهاي هر دو گروه، مانند زبان ادبی یا زبان قوم تلقی کردن تعبیر متن دینی دارای تعارض با نظریات علمی، مشترک است، اما به‌جهت اینکه در مکتب علامه، استفاده از این شیوه‌ها مشروط به وجود قرینة نقلی یا عقلی قطعی است، ولی برخی نومعتزلیان این شیوه را به اکثر یا تمامی متون دینی تعمیم می‌دهند. در واقع شیوه‌های زبان دینی این دو گروه متفاوت است.

این رساله درصدد پاسخ به سوال چیستی دیدگاه نصرحامد ابوزید درباره سخن گفتن خداوند با انسان و ارزیابی آن بر اساس اندیشه علامه طباطبائی (ره) است. این دو متفکر مسلمان با مدد جستن از روش تحلیل عقلی به موضوعات اعتقادی و کلامی پرداخته اند. نصرحامد خود را به جریان نو معتزلی متعلق می داند و تلاش دارد برخی موضوعات کلامی عصر خودش را مانند : سخن گفتن خداوند با انسان ، تاویل ، ناسخ و منسوخ و اعجاز ، را با روش هرمنوتیک ، بازخوانی کند. علامه طباطبایی به عنوان یک مفسر بزرگ قرآن و متکلّم شیعی با روش عقلی تبیینی از موضوعات بالا ارائه می دهد که مقبولیت مبنایی بیشتری در بین دین پژوهان به ویژه متکلّمان شیعه دارد . هر دو متفکر هدف مشترک فهم کلام الهی و ارائه روش آن را دارند . در نهایت این رساله به این نتیجه رسیده که تعاریفی که ابوزید از سخن گفتن خداوند ، تاویل ، هدف ناسخ و منسوخ در قرآن و اعجاز ارائه می دهد. تعاریفی نا تمام و مغایر با تعاریفی است که علامه طباطبائی (ره) ارائه می دهد. ابوزید سخن گفتن خداوند را عمومیت می دهد. و همه افراد انسان را مخاطب بی واسطه ی سخن خداوند می داند، تاویل را تا حد یک ابزار برای فهم عصری از موضوعات کلامی فرو می کاهد . او هدف نسخ آیات را آسان گیری و تدریج تشریع و دیالکتیک با فرهنگ زمانه می داند و در تبیین اعجاز صرفا به دو ملاک برون متنی و درون متنی اکتفا کرده و سایر وجوه اعجاز وا نهاده است، و از ارائه تبیین اعجاز ناتوان می ماند. اما علامه ، انبیاء را مخاطب مستقیم سخن خداوند و سایر مردم را به واسطه انبیاء مخاطب قرار داده است و تاویل را حقیقت عینی آیات الهی و معتقد بر این است که تاویل در قالب الفاظ نمی گنجد و غرض از نسخ در آیات الهی وجود مصلحتی است . اعجاز را ناتوانی بشر از آوردن مثل قرآن می داند.این رساله تلاش دارد با روش توصیفی تحلیلی دیدگاه های نصر حامد را بر اساس اندیشه علامه طباطبایی ارزیابی کند.

تحول در پوشش زن مسلمان و زمینه‌های بروز و ظهور آن در قرن اخیر رخدادی شایسته تأمل است. از آنجاکه استناد مسلمانان به قرآن و تفاسیر بدست آمده از آیات مربوط به زن و پوشش او در اجتماع در این تحول نقش به‌سزایی ایفا کرده است، برآن شدیم تا در این رساله، تفاسیر کهن و جدید را ذیل آیات حجاب مورد مطالعه قرار دهیم. آیات مهم مربوط به حجاب عبارتند از: وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ یَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لا یُبْدینَ زینَتَهُنَّ إِلاَّ ما ظَهَرَ مِنْها وَ لْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلی‌ جُیُوبِهِنَّ وَ لا یُبْدینَ زینَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ ... وَ لا یَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیُعْلَمَ ما یُخْفینَ مِنْ زینَتِهِن ... (نور/31)؛ یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْواجِکَ وَ بَناتِکَ وَ نِساءِ الْمُؤْمِنینَ یُدْنینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلاَبِیبِهِنَّ... (احزاب/ 59)؛ وَ قَرْنَ فی‌ بُیُوتِکُنَّ وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِیَّهِ الْأُولی...‌ (احزاب/ 33)؛ یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلاَّ أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ... (احزاب/53). خطاب در برخی از این آیات همسران و دختران پیامبر  و در برخی دیگر زنان مومن یا هر دو است. مفسران از سده‌های دور تا کنون به استناد این آیات کوشیده‌اند تا تعریف صحیحی از حجاب تبیین کنند. در این پژوهش، مفسر تنها به نگارندگان تفسیر ترتیبی اطلاق نمی‌شود، بلکه قرآن‌پژوهان، اندیشمندان و نویسندگان کتب و تفاسیر موضوعی که در این زمینه به تفسیر آیات پرداخته‌اند، در زمره‌ی مفسران قرآن قرار گرفته‌اند. برخی مفسران کهن قرآن که در این رساله به تبیین آرای آن‌ها پرداخته خواهد شد، عبارتند از: طبری، طبرسی، فخر رازی و ... نظر به اینکه قصد این رساله نشان دادن تحول آرای مفسران جدید است، لذا تمرکز اصلی برروی آرای مفسران جهان اسلام در حدود یکصد و پنجاه سال اخیر خواهد بود. از مفسران و قرآن‌پژوهان جدیدی که آراء و نظراتشان مورد بررسی خواهد گرفت می‌توان به طباطبایی، جوادی آملی، مطهری، بهبودی، کدیور و ترکاشوند در ایران، محمد عبده، قاسم امین، نظیره زین الدین، محمد شحرور، نصرحامد ابوزید، سید قطب، موسی صدر در جهان عرب و آمنه ودود، رفعت حسن و اسماء بارلاس در آمریکا اشاره کرد. تأکید بر این نکته ضروری است که هدف از این رساله تعیین حکم فقهی برای حجاب و پوشش نیست، بلکه این رساله در نظر دارد تا ضمن نشان دادن سیر تطور آرای تفسیری ذیل آیات مرتبط با حجاب، به بررسی تحول آرای مفسران جدید بپردازد و چیستی و چگونگی و چرایی این تحول را نشان دهد. مفسران جدید تبیینی نو از حجاب و پوشش برای زنان عرضه کرده‌اند که مفسران دوره‌های قدیم خود را در چنین موضعی قرار نداده‌اند یا دست کم کمتر به آن پرداخته‌اند. با نگاهی پدیدارشناسانه، برخی زمینه‌های بروز این تحول را می‌توان در ظهور نهضت احیای دینی، تحصیل و اشتغال زنان مسلمان، واکنش و انتقاد غرب در مواجهه با حضور زن مسلمان با پوشش در اجتماع و مسائلی از قبیل الغای برده‌داری جستجو کرد. تحولاتی از این دست سبب شد تا تفاسیر عقل‌گرایانه‌ی مفسران جدید، سمت و سویی دیگر پیدا کند.

موضوع اعجاز در ادبیات اسلامی از مباحث مهم به شمار می‌رود. مسلمانان از قرون اولیه بررسی مساله اعجاز را مخصوصا اعجاز قرآن کریم را با هدف تاکید دائمی بر مرجعیت الهی این کتاب ،در دستور عمل خود قرار دادند. و در دوران معاصر می‌بینیم که علامه طباطبائی از کار پیشینیان خود تبعیت نموده و با همان روش به بررسی این موضوع پرداخته است و تلاش کرده است که وقوع اعجاز و معجزه بودن قرآن را اثبات کند تا قداست این کتاب سترگ را مورد تاکید قرار دهد. درست همزمان با علامه طباطبائی، دکتر محمد ارکون که شدیدا تحت تاثیر مدرنیته بود و تلاش می کرد تا قرائتی سکولار از اسلام ارائه دهد و نشانه‌های تز خود را وضع می کند، نگاه جدید خود را نسبت به قرآن بیان می‌کند و با بشری دانستن آن، تمامی مباحث قرآنی و از جمله اعجاز قرآن را بر اساس این نگاه قرائت می کند. در این پژوهش با تکیه بر روش توصیفی و تحلیلی، آن را به پنچ فصل تقسیم کردیم: فصل کلیات که کلیات موضوع پژوهش و تعاریف مهم‌ترین مفاهیم مطرح در آن ارائه می شود و سپس در فصل دوم به بررسی موضوع اعجاز در ادبیات اسلامی پرداخته‌ایم و تلاش کردیم نگاهی مختصر به آراء مهم دانشمندان شیعه و سنی در این موضوع داشته باشیم تا به چگونگی روند بحث اعجاز در ادبیات اسلامی و نیز میزان همراهی و اتکاء علامه طباطبائی و دکتر ارکون به میراث اسلامی پی ببریم. فصل سوم را به بررسی اعجاز از دیدگاه علامه از اثبات امور خارق عادت تا اصل وقوع اعجاز و نهایتا اعجاز قرآن بپردازیم. فصل چهارم را به روش دکتر ارکون که بر اساس آن قرائت خود را از ادبیات اسلامی و مباحث دینی ارائه نموده تا فهم خاصی که با اتکاء بر این روش به دست داده‌اند، اختصاص داده‌ایم. و در نهایتا در فصل پنجم به بررسی تطبیقی و مقایسه‌ای دیدگاه‌های این دو شخصیت مورد نظر اختصاص داده‌ایم و نظر هر یک را بر نتایج حاصله اش تقدیم نمودم. و در تمام این فصول به طور اساسی از نوشته های علامه طباطبائی و دکتر ارکون که در کتاب‌ها و مقالات این دو ارائه شده است استفاده نموده‌ام.

یکی از پرطرفدارترین دیدگاه ها در میان مستشرقان پیرامون قرآن، دیدگاه اقتباس است. با اینکه افرادی نظیر تئودور نولدکه آلمانی (1836ـ 1931) و گلدزیهر یهودی (1850ـ 1921) در این زمینه در نزد خاورشناسان از شهرت، اعتبار و جایگاه ویژه ای برخوردارند، به نظر مى رسد پرحجم ترین کار تحقیقی که از سوی غیرمسلمانان برای انکار وحیانی بودن قرآن و اثبات دیدگاه اقتباس صورت گرفته است از یوسف دُرّه حدّاد (1913ـ 1979) کشیش مسیحی معاصر است. به زعم وی، قرآن کتابی جدید یا دعوتی نو و یا دربردارنده نبوتی مستقل نیست؛ زیرا اسلام و توحیدی که قرآن از آن تبلیغ میکند، همان اسلام و توحید تورات و انجیل است. تنها تفاوت در این است که پیامبر اسلام با زبان عربی و برای مخاطبان عرب زبان خود به تبلیغ اسلامِ «الکتاب» میپردازد. به نظر میرسد ایراد اصلی کار وی، که موجب گردیده به صورت وسیع دست به تحریف تعالیم قرآن بزند، پیش فرض ها و مبانی نظری ناصواب اوست که مهم ترین آنها بدین قرار است: 1. قرآن ترجمه و نسخه عربی «الکتاب» است. 2. پیامبر اکرم، رسول برگزیده خدا و صاحب معجزه نیست. 3. دین اسلام دربردارنده هیچ دعوت جدید و مستقلی نیست. 4. قرآن دعوت به نصرانیت است. 5. کمال نبوت و کتاب های آسمانی در مسیح و انجیل است. این نوشتار با بررسی اندیشه های اصلی مبانی نظری دیدگاه یوسف حدّاد، به نقد تفصیلی نظریه وی پرداخته است.