جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در جهان‌بینی ارائه شده از سوی قرآن کریم هستی، حقیقتی ذو مراتب و در طول و غیرمنفک از یکدیگر است؛ بدین‌صورت که مراتب نازله آن، رقیقه و تمثل‌یافته مراتب بالاتر هستند؛ این مراتب مربوط به نشئه غیب بوده، ثابت و زوال‌ناپذیرند و رابطه بین آنها رابطه‌ای طولی و اطلاق و تقییدی است و تنزل از مرتبه عالی به مرتبه پایین به نحو تجلی است. قرآن کریم به‌عنوان تجلی و ظهور علم خدای سبحان نیز چنین هویتی دارد؛ قرآن دارای وجودی مادی و مشهود و وجودی نوری و غیبی است. از وجود غیبی آن تعبیر به حقیقت قرآن می‌شود و حقیقت قرآن خود امری ذومراتب و مشکک است. تعبیراتی چون: «ام الکتاب»، «کتاب مکنون»، «لوح محفوظ» و «کتاب مبین» در قرآن کریم اشاره به هریک از این مراتب دارد. این پژوهش در صدد تبیین اصل ذومراتب بودن قرآن با توجه به ادله نقلی و با تاکید بر دیدگاه تفسیری علامه طباطبایی است.

شریعت در عرفان اسلامی دارای نقش کلید ی است و در سیر وسلوک حضور بالفعل و فعال داشته از دیدگاه علامه طباطبایی سقوط تکلیف در هیچ مرحله ای از مراحل سلوکی و مقامات معنوی معنا ندارد البته شریعت داریای مراتب وجودی به وزان مراتب سلوکی شهودی سالکان کوی حق و عارفان موحد است بنابراین ظاهر و باطن اداب و اسراری دارد که به آداب سلوکی و اسرار سلوکی تا مقام شهود مرتبط است از سوی دیگر شریعت و احکام سیر و سلوک خط قرمز عرفان وحیاتی بوده برای اهل ایمان احسان وایقان احکام خاصی است که همه مراتب و مراحل سلوکی را پوشش دهد وعلامه برای این عقیده صائب و صادق پای فشرده که در مقاله حاضر بدان پرداخته شده است

چکیده: رابطه میان عقل و وحی یکی از بنیادی‌ترین بحث‌های فلسفی و کلامی در همه ادیان آسمانی است. تعیین نسبت میان اصول عقل بشری و معارف وحیانی نقشی اساسی در فهم علوم بشری و علوم الهی دارد. بسیاری از نزاع‌های فکری و اجتماعی ناشی از سوء فهم روابط عقل و وحی است. علامه طباطبایی به عنوان یکی از اندیشمندان بزرگ جهان اسلام، وحی را مبتنی بر عقل برهانی می‌داند و معتقد است اعتلای عقلانیت، اعتلای دیانت است. در این مقاله مهم‌ترین اشکالات اهل تفکیک ابتدا مطرح می‌شود و پس از آن پاسخ‌های علامه به اختصار می‌آید. علامه نشان می‌دهد که مشی قرآن و معارف اهل بیت اعتلای عقلانیت است و هیچ‌گونه ناسازگاری با معارف راستین بشری ندارد خلاصه ماشینی: "علامه در پاسخ می‌گوید بیان مذکور خود بر نوعی قیاس اقترانی و استثنایی مبتنی است و گوینده سخن در حال استدلال‌کردن در قالب‌های منطقی است و علاوه بر آن اگر کسی یا کسانی از چیزی سوء استفاده کردند، آیا به دلیل اغراض سوء آنها باید آن چیز را باطل دانست (همان، ص398)؛ به عنوان مثال، اگر کسی از قرآن کریم سوء استفاده کند، می‌توان ـ نعوذ بالله ـ قرآن را انکار کرد یا باید با روشنگری مانع سوء استفاده شد؟ بنابراین بر فرض که مترجمان کتاب‌های فلسفی و منطقی اغراض سویی داشتند، آیا اغراض سوء آنها باعث می‌شود ما منطق و فلسفه را باطل بدانیم یا معیار صحت و سقم مطالب منطقی و فلسفی، درست یا نادرست‌بودن محتویات آنهاست؟ همچنین، مگر مترجمان فقط کتاب‌های منطقی و فلسفی را ترجمه کردند. علامه در پاسخ به این اشکال، نکات گوناگونی مطرح می‌کند که هرکدام از جهتی به رفع اشکال کمک می‌کند؛ اولا، گوینده اشکال، سخن خود را در قالب یک قیاس اقترانی ارائه کرده است؛ بنابراین نفی او فقط نفی زبانی است وگرنه در محتوای بیانش از قواعد منطق کمک گرفته است؛ ثانیا، اگر بگوییم قرآن و حدیث از علوم دیگر بی‌نیازند، آیا می‌توان از این مسئله نتیجه گرفت کسانی که به قرآن و احادیث تمسک می‌کنند و می‌خواهند آن را فراگیرند، جز قرآن و حدیث به علوم دیگری نیاز ندارند

در قرآن کریم آیاتی وجود دارد که افزون بر تحلیل مفهومی با دلالت منطوقی محظورات و محدودیت‌هایی را برای تصرفات شرورانه و نابودگر بشر در مخلوقات، پدیده‌ها و حوادث بیان می‌کند. از دیدگاه علامه طباطبایی مدنی بالاستخدام بودن بشر، متأثرشدن از اغوائات شیطانی و پیروی از هواوهوس نفسانی از یک‌سو و پیشرفت‌های خیره‌کننده علمی در تصرف و تسخیر موجودات أرضی و سمائی از سوی دیگر، به انسان قدرت شگرفی در نابودگری نوع بشر، دین خدا، مخلوقات الهی و حوادث وعده داده‌شده در قرآن بخشیده است. تفسیر علامه طباطبایی از این آیات نشان می‌دهد، بشر به هر میزانی که در ابعاد عقلانی، نفسانی و جسمانی هوشمندتر، نافذتر و قدرتمندتر شود، تأثیرات منفی و قلمرو تسلط شرورانه وی در یک مسیر بی‌نهایت و بدون حد و حصر قرار نمی‌گیرد، بلکه هم در مقام اثبات و هم در مقام ثبوت نه‌تنها تابعی از سنن و قوانین ساری و جاری در نظام أحسن الهی، که خود بخشی از آنها است و در صورت تجاوز از برخی از قوانین و سنت‌های جاری باید منتظر پیامدهای ناگوار برخی دیگر از آنها باشد. این مقاله در صدد بیان محدودیت‌های تصرفات شرورانه با استفاده از تحلیل‌های تفسیری علامه طباطبایی در المیزان است.

عموم مفسران تمام کاربردهای قرآنی «صالح» را ناظر به صلاح در عمل دانسته و فاعل هر عملِ دارای صلاح را صالح شمرده‌اند، اما برخی از مفسران با توجه به بخشی از کاربردهای قرآنی صالح و توصیف پیامبران الهی به این وصف و نیز درخواست شماری از پیامبران برای قرارگرفتن در شمار صالحان، بر این باورند که صالح، بیانگر منزلتی ویژه و ناظر به صلاح ذاتی است و با صرف انجام عمل صالح، انسان به این مقام دست نمی‌یابد. علامه طباطبایی و آیتالله جوادی‌آملی از این دسته‌اند. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی با بررسی دیدگاه فوق، آن را دیدگاهی مستحکم و قویم یافته و بر دیدگاه عموم مفسران ترجیح داده است. بنابراین دیدگاه، قرآن کریم به هر کسی که عمل صالح انجام دهد، صالح اطلاق نمی‌کند، بلکه در بسیاری از آیات قرآن کریم صالح، منزلتی ویژه و وصف کسی است که گوهر ذاتش صالح باشد و صلاح در او ملکه و فصل مقوم وی گردیده باشد.

فهم متن و کشف معنا دغدغه مشترک دو روش «تفسیر قرآن به قرآن» و «نظریه میدان معنایی» است. روش نخست داعیه فهم و تفسیر قرآن در پرتو آیات دیگر را دارد و نظریه میدان معنایی، خود را عهده‌دار کشف معنا از خلال روابط درون‎متنی می‌داند. ایده اصلی نوشتار حاضر، پاسخ به این سوالات است که قواعد معنایابی در دو روش فوق، چه مشترکاتی دارند و آیا زمینه تعامل این دو روش در سطح قواعد وجود دارد؟ پژوهش حاضر با روش تحلیلی- توصیفی، نگاهی همدلانه به قواعد معنایابی این دو روش دارد. بنابراین نگارندگان بررسی اشتراکات آن دو را در سطح قواعد مطمح‌نظر قرار داده‌اند تا از این رهگذر زمینه تلفیق قواعد کارآمد دو روش را فراهم آورند. یافته‌ها نشان می‌دهد مهمترین قواعدی که به طور مشترک در هر دو روش مورد استفاده قرار دارد عبارتند از: توجه به مسائل ادبی، توجه به بافت و سیاق، رتبه‌بندی کلمات و گزاره‌ها، تفکیک معنایی واژگان، تفسیر بر اساس آیات نظیر و توجه به نسبت‌های معنایی؛ هرچند دامنه بهره‌برداری از قواعد فوق و میزان اهتمام هر یک از این دو روش نسبت به موارد یادشده یکسان نیست.

علاّ مه سید محمدحسین طباطبایى در حاشیه اسفار, تقریرى از برهان صدیقین ارائه داده است که معمولاً ادعا مى شود این تقریر علامه, استدلال جدیدى است که وجود خداوند را بدون به کارگیرى اصول فلسفى به اثبات مى رساند, و از این رو مى توان آن را مصداق کامل (برهان صدیقین) دانست. در این نوشتار نشان مى دهیم که برهان علامه طباطبایى گرچه تقریرى جدید و ابداعى است, امّا با اشکالات قابل توجهى روبرو است, به گونه اى که براى بر طرف کردن آنها, به ناچار باید دست کم سه پیش فرض فلسفى را پذیرفت و بدان اذعان نمود. بر این اساس, به هیچ روى نمى توان برهان علامه را بى نیاز از اصول فلسفى دانست, و مهم تر این که برخى از آن پیش فرض ها کاملاً مناقشه آمیز هستند.

تبیین عقلانی آموزه‌های دینی سهم به سزایی در دفاع از دین و تثبیت و تعمیق باورهای دینی دارد. آموزه توبه از جمله باورهای دینی است که نیازمند تبیین عقلی می‌باشد. توبه از آموزه‌های مهم ادیان و بسیار مورد توجه دین مبین اسلام است. عمده مباحث در باب توبه ناظر به بُعد اخلاقی و اجتماعی توبه است، اما کمتر به‌این آموزه از منظر عقلی و با رویکرد کلامی نگریسته شده است. از جمله مباحث کلامی در باب توبه، چیستی و چگونگی توبه در نسبت آن به خداوند است. توبة انسان به معنای بازگشت از گناه و بازگشت به خدا می‌باشد، اما توبه خداوند که در آیات و روایات فراوان به چشم می‌خورد می‌تواند چه معنایی داشته باشد؟ آیا این اسناد حقیقی است؟ آیا توبه خداوند را هم می‌توان به معنای بازگشت دانست؟ در صورتی که‌این‌گونه باشد، معنای بازگشت خداوند چیست؟ آیا نسبت بازگشت به خدا مستلزم تغییر در اراده الهی نخواهد بود؟ در این نوشتار، پاسخ پرسش‌های مذکور با روش توصیفی، تحلیلی و با بررسی چیستی توبه و کاربرد آن در مورد خداوند با محوریت دیدگاه علامه طباطبایی پیگیری شده است و بر این اساس، تبیینی عقلی از این آموزه اسلامی ارائه شده است.

تفسیر دقیق عقلانی از معاد همواره یکی از مهم‌ترین دل‌مشغولی‌های فیلسوفان مسلمان بوده که در این میان ملاصدرا از نخستین کسانی است که توسط اصول یازده‌گانه خویش، توانسته است گامی مهم در تبیین عقلانی معاد جسمانی بردارد. پس از صدرا، برخی فیلسوفان اسلامی همچون علامه طباطبایی و امام خمینی ضمن پذیرفتن اصول صدرایی، برخی از نتایج او را نپذیرفته و سخن جدیدی را در این باب ارائه داده‌اند. امام خمینی از میان مقدمات یازده‌گانه صدرا، فقط سه مقدمه را پذیرفته و در اینکه بدن آدمی پس از مرگ ظاهری بدون هیولای مادی است، با استواری سخن می‌گوید و علی‌رغم ملاصدرا به صراحت بر این باور است که بدن مثالی در باطن بدن دنیوی ایجاد می‌شود و امکان ندارد بدن اخروی توسط نفس ایجاد شود. علامه طباطبایی نیز ضمن پذیرش سخن زنوزی، معتقد است که بدن انسان در عالم آخرت دوباره زنده می‌شود و به سوی روح حرکت می‌کند و به آن ملحق می‌گردد و با این تعبیر، برای نفس جایگاهی مهم‌تر قائل شده است. لذا با توجه به اینکه دیدگاه امام خمینی به مقدمات کمتری نیاز داشته و اشکال دیدگاه لحوق ابدان به نفوس را ندارد، از برتری برخوردار است.

یکی از مسائل مهم در مبانی کلامی شیعی، صفات الهی است که در آیات متعدد قرآنی، با اسماء و صفات گوناگونی از آن یاد شده است. با توجه به براهین عقلی و احادیث نقلی، صفات الهی عین ذات او هستند و تفاوت آن‌ها مفهومی است. ولی مسئله این است که در چند حدیث منقول از امام رضاu ، اراده، صفتی فعلی دانسته می‌شود. ملاصدرا با ارائه تفسیری فلسفی ـ کلامی از این احادیث، آن‌ها را با ذاتی بودن صفات خداوند در تنافی نمی‌داند؛ ولی از نظر علامه طباطبایی، این احادیث در فعلی بودن صفت اراده صراحت دارند. در پژوهش حاضر با استفاده از تحلیل‌های فلسفی ـ کلامی از این احادیث و کمک‌گیری از احادیث دیگر امام رضاu اثبات می‌شود که این احادیث با ذاتی بودن صفت اراده در تناقض نمی‌باشد و تفسیر علامه طباطبایی از آن‌ها صحیح به نظر نمی‌رسد.