جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«روح معنا» از جمله نظریات مطرح در باب معناشناسی واژگان دینی است که بزرگانی همچون غزالی و علامه طباطبائی بدان التفاتی خاص نشان داده‌اند. این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از منابع اسنادي، ضمن تأکید بر تحلیل معناشناختی الفاظ قرآنی، بررسی و تطبیق این نظریه را در آموزه‌های این دو اندیشمند هدف خود قرار می‌دهد. غزالی این نظریه را بر موازنه عالم غیب و شهادت و ارتباط ظاهر و باطن مبتنی می‌سازد. روح معنا نزد وی، حقیقتی ملکوتی است که در قالب مصادیق محسوس امکان تمثل دارد و راهیابی بدان در گرو گذر صوفیانه از خطه خیال و پیرایش هاله خصایص مصداقی از گوهر معناست. وی در این‌باره تقریرهای متفاوتی ارائه می‌دهد. علامه طباطبائي نیز در پرتو این نظریه، معناشناسی واژگان و اطلاق آنها بر مسماهای مختلف را بر مبنای کارکرد و غایت آنها توجیه می‌سازد. با‌این‌همه، به‌رغم اینکه هر دو اندیشمند با طرح این نظریه، بر انکار تأویل به معنای عدول از معنای ظاهر تأکید دارند، در مواردی متعدد، شاهد اقبال ایشان به نظریه وجود مجاز در سخن خدا و ضرورت اراده معنایی مخالف ظاهر هستیم.

از مفاهیم و مبادی بنیادین نظام فلسفی وحدت‌گرای اسپینوزا، مفهوم «ذات» است. وی برای تبیین حیات عقلانی و چگونگی اختیار آدمی، از قانون ذات سخن می‌گوید. اهمیت این قانون تا آنجاست که زیربنای بخش سوم تا پنجم کتاب اخلاق را پایه‌ریزی می‌کند و در شکل دادن به نظام اخلاقی و وصول به غایتِ «سعادت انسانی» ـ که مقصود اصلی اسپینوزا از تلاش فلسفی اوست ـ نقش اصلی را ایفا می‌نماید. ذات از نظر اسپینوزا شامل هویت انسان، غریزه حیوان و طبیعت در نباتات و جمادات می‌شود. از طرف دیگر علامه طباطبائی، از مفهوم دیني «فطرت» سخن به میان می‌آورد و آن را بر حسب مفاهیم نظام فلسفی خود، تبیین می‌کند. فطرت در معنای عام خود به معنای ساختمان ویژه وجودی هر موجودی است و شامل همه موجودات از جمادات تا انسان می‌شود. تحلیل ایشان از «فطرت» با تبیین ذات در منظر اسپینوزا از جهت مفاد و نتایج شباهت‌های معناداری دارد. اهمیت این رویکرد در آثار علامه از این جهت است که این دیدگاه، آثار مهمی در معرفت‌شناسی و هستی‌شناسی دارد و از این جهت قابل مقایسه با «ذات» اسپینوزا است. این مقاله به بررسی تحلیلی دیدگاه‌های این دو حکیم بزرگ می‌پردازد، و سپس با مقایسه و تطبیق رهیافت‌های مشترک و نقاط افتراق آنها، سعی می‌کند گامی در جهت تحقق گفت‌وگو میان این دو سنت فلسفی بردارد.

یکی از اهداف اصلی پیامبران تشکیل جامعه توحیدی است؛ جامعه‌ای که بر اساس نیازهای فطری شکل گرفته باشد و بتواند نیازهای حیوانی انسان‌ها را هم پاسخ دهد. در این مقاله می‌کوشیم در سایه نظریه استخدام، ضمن تبیین چگونگی تحقق جامعه توحیدی، نشان دهیم انسان چگونه ذیل رویکرد انفسی می‌تواند در تعاملات اجتماعی شرکت کند و چنین حضوری، موجب غفلت او از رشد و سلوک نشود. طبق نظریه معرفت نفس، که مبتنی بر علم حضوری به خود است، انسان، جامعه را ذیل رابطه خود و خدا می‌بیند. بر این اساس، پرداختن به تعاملات اجتماعی دقیقاً همسو با رابطه انسان و خدا فهم می‌شود. حضور در چنین جامعه‌ای نه‌فقط انسان را از خود غافل نمی‌کند، بلکه بستر قرب و تعالی‌اش را نیز فراهم می‌کند، چراکه تعاملات اجتماعی را آیاتی الاهی می‌بیند که بر اساس آن آیات، حضرت حق او را در معرض امتحانات قرار می‌دهد. ذیل رویکرد انفسی، انسان‌ها تمام تعاملات اجتماعی‌شان را ظهورات حضرت حق می‌بینند که از رهگذر آن در معرض امتحانات الاهی قرار می‌گیرند و رشد می‌کنند.

محمدحسین طباطبایی، علاوه بر مباحث انسان‌شناسانه، در تفسیر آیات جنسیتی قرآن عبارتی بنیادی دارد: زندگی مرد، عقلانی و زندگی زن، احساسی و عاطفی است. با وجود توضیحات نسبتاً مفصل وی درباره عقل، اشتراک زن و مرد در انسانیت در عین تفاوت تکوینی دو جنس، اغلب واژه «عاطفه» بدون تعریف مشخص و در معانی گوناگونی در تفسیر المیزان به کار رفته است. پژوهش حاضر با روش پدیدارشناسی و طبق گام‌های پیشنهادی موستاکاس در پی آن است که معنا و جایگاه عاطفه را در نظام انسان‌شناختی طباطبایی روشن‌تر کند. لذا پس از تعلیق دانسته‌های قبلی و گردآوری کلیه کاربردهای «عاطفه» در تفسیر المیزان به افق‌سازی و تشکیل خوشه‌های معنایی پرداختیم. عاطفه به مثابه محصول واهمه، و عاطفه ذیل اعتباریات، دو مجموعه معنایی نهایی است. در انتها با ترکیب توصیف زمینه‌ای و ساختاری، اهمیت تأثیر بافت قرآنی و فلسفی در دریافت طباطبایی روشن می‌شود.

پروفسور هانری کربن استاد فلسفه دانشگاه سوربن فرانسه و از برجسته‌ترین مفسران غربی حکمت معنوی و فلسفه اسلامی است. کربن چون آوازه عرفان و فلسفه مفسر کبیر قرآن علامه طباطبایی را شنید شیفته عظمت علمی و کمالات معنوی این سید وارسته گردید...

دوره‌های طلایی زندگی ▪ کودکی و نوجوانی در تبریز ▪ تحصیل در حوزه علمیه نجف ▪ بازگشت به تبریز و اشتغال به کشاورزی ▪ هجرت به قم و تدریس و تألیف و نشر معارف دینی. مفسر گران‌قدر حضرت علامه‌ قدس‌سره زندگى‏‌نامه خود را در چندین لوح نگاشته است، هم با قلم ترجمه به ‏عنوان «زندگى من» و هم با قلم علم به نام نشر آثار علمى و تألیف کتب ارزشمند و هم با قلم عمل صالح که سیره عملى آن بزرگوار بود، شاگردان مکتبش هم با الواح گوناگون این نوشتارهاى سه‏ گانه را به‌خاطر سپرده ‏اند. در این‌جا فقط به زندگی‌نامه خود نوشت، اشاره می‌کنیم...

مرحوم علامه سیدمحمدحسین طباطبایی فرزند میرزا سیدمحمد طباطبایی فرزند سیدمحمدحسین معروف به شیخ آقا، از خاندان علم و فقاهت و حکمت به‌شمار می‌رود. وی شاگرد بزرگانی هم‌چون محقق غروی اصفهانی و محقق نایینی و سیدمحمد حجت کوه‌کمره‌ای و سیدحسین بادکوبه‌ای و سیدابوالقاسم خوانساری و سیدابوالحسن اصفهانی و سیدعلی آقا قاضی طباطبایی و میرزا علی ایروانی در کسب فقه و اصول و رجال و هیأت و ریاضیات و هندسه و فلسفه و عرفان بوده که تلمذ در کرسی درسی این بزرگان علم و اخلاق و حکمت، او را عالمی ذو فنون ساخته است...

علاّمه سید محمدحسین طباطبایی قدس‌سره به عنوان مدرس بزرگ معارف اسلامی در عصر حاضر، در مقام تدریس، به تربیت شاگردانی همت گماشت که هر یک در عالم اسلام برجسته اند. این مختصر، به بحث و بررسی اجمالی شیوه تدریس آن دانشی مرد می پردازد. در مجموع می توان ویژگی‌های برجسته سبک تدریس علامه را چنین برشمرد...

یکی از بهترین شواهدی که دلالت دارد بر این که ظهور این طایفه ، از تعلیم و تربیت ائمه شیعه سرچشمه می گیرد ، این است که همه این طوایف( که در حدود بیست و پنج سلسله کلی می با شند و هر سلسله منشعب به سلسله های فرعی متعدد دیگری است) به استثنای یک طایفه ، سلسله طریقت و ارشاد خود را به پیشوای اول شیعه، منتسب می سازند./ پس بهتر این است که متعرض اصل انتساب نشده ، در بررسی دیگری به کنجکاوی پردازیم و آن این است که جمع معدود پیشروان این طوایف، از اکثریت تسنن بودند و در محیط تسنن زندگی می کردند و روش و طریقه ای جز روش و طریقه عمومی جامعه که همان راه تسنن بود ، تصور نمی کردند ، آنان وقتی که برای اولین بار به مکتب معنوی اهل بیت (ع) اتصال پیدا کردند و از نورانیت امام اول شیعه الهام یافتند ، چون هرگز باور نمی کردند و حتی به ذهنشان نیز خطور نمی کرد که پیشوای معنویت که خود یکی از خلفای اربعه و جانشین گذشتگان خود می باشد ، در معارف اعتقادی و عملی اسلام ، نظری ماورای نظر دیگران داشته باشد ، همان موجودی اعتقاد و عمل تسنن را زمینه قرار داده، با همان مواد اعتقادی و عملی که در دست داشتند، شروع به کار نمودند و با همان زاد و راحله عمومی ، راه سیر و سلوک را در پیش گرفتند.

نظریّة ادراکات اعتباری برای اولین مرتبه توسط علاّمه طباطبائی(ره) مطرح شد و در حوزه معرفت‌شناسی از ابتکارات مبتنی بر رئالیسم تعاملی است، طبق این نظریه شناخت ما در مواجهه با واقعیّت خارجی تصحیح می‌شود و تکامل می‌‌یابد. طرح ادراکات اعتباری نتیجة مواجهة علاّمه با مسئلة تکثّر ادراکات است که بر اساس آن، ادراکات انسان تکثیر می‌‌یابد و به تبع آن، ماهیّت گزاره‌های اخلاقی تبیین می‌‌شود، طبق این فرض در برداشت اولیه استدلال علاّمه برای اعتباری ‌بودن حُسن و قبح و نفوذ احساسات در اعتباریّات، ناخودآگاه به نسبیّت‌گرایی هنجاری منجر می‌‌شود، استاد مطهّری در مواجهه با دیدگاه علامه ضمن پذیرش نظریّة اعتباریّات با نقد دیدگاه علامه سعی در ثابت ‌نگه ‌داشتن پایه‌های اخلاقی دارد و راه‌حل قضیه را در تفکیک میان فعل اخلاقی و معیار اخلاقی، تفاوت قائل شدن بین من علوی و من سفلی انسان و تفکیک قائل شدن بین حسن و قبح فاعلی و حسن و قبح فعلی می‌داند، که صرف نظر از برخی نقدها می‌توان رویکرد اصلاحی استاد مطهری را راهگشا دانست، ضمن اینکه باید اذعان نمود که رویکرد نگاه تکثرگرایانه علامه به مسئله اخلاق در ادراکات اعتباری راه گفتگو با دیگر فرهنگ‌ها را باز نگه می‌دارد. در این پژوهش ضمن پاسخ به این پرسش که انتقاد استاد مطهری نسبت به علامه طباطبایی در موضوع اخلاق از منظر ادراکات اعتباری چبست؟ دیدگاه استاد مطهری نیز در موضوع اخلاق از منظر ادراکات اعتباری نقد و بررسی می‌شود.