جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

واقع گرایی اخلاقی به عنوان مهمترین موضوع عرصۀ فلسفۀ اخلاق اولاً حقایق اخلاقی را دارای هستی مستقل ازبشر می داند ودرمرتبۀ دوم،آنها راقابل شناخت توسط ابزارهای ادارکی انسان می شمارد ونیز به این نکته می پردازدکه احکام اخلاقی،قابل صدق و کذب هستند؛ ویا برخی احکام صادق میباشند.وجودهدف مقدس دررفتارها،به طوریقین،معیارواقعی سنجش ارزش های اخلاقی راپدیدمی آورد.دردین مبین اسلام استکمال نفس ورسیدن به بالاترین هدفی است که برای سیر تکاملی انسان وضع شده است،بنابراین ارزش واقعی اخلاق ورفتارهای » قرب « مقام انسان،زمانی مشخص می شودکه نتیجه این اخلاق ورفتار،مبنای حرکت ورسیدن ویاحداقل ایجادزمینه ای برای وکسب خشنودی خداوندشود.صدرالمتألهین شیرازی)ره(دریکی ازنظریه » قرب الهی « دستیابی انسان به مقام والای هرلحظه درحال تغییراست » وجود « اینگونه بیان می کندکه » حرکت جوهری « های معروف وتحول برانگیزخود،یعنی واین حرکت،سراسروجود را به سوی کمال پیش می برد،لذا وی باواقعی دانستن وجود وعینیت آن،عینیت مفاهیم اخلاقی رافراترازعینیت معقولات ثانیه فلسفی شمرده و معتقد به واقعی بودن احکام وگزاره های اخلاقی است.وی نفس انسان راجوهری پویا و مؤثردرتمام رفتارهای آدمی می داندکه تحت تأثیرحرکت جوهری متغیر است وروز به روزنو می شود،بنابراین اخلاقیات ورفتارهای بشرهم تحت تأثیرحرکت جوهری قابل تغییربوده واگراین اخلاقیات در جهت تعالی و آرمانی قرار گیرد،یقیناًواقعی ترین نوع اخلاق در وجود انسان شکل خواهدگرفت. » جسمانيةُ الحىوث وروحانيةُ البقاء « وسیلان وحرکت آن وهمچنین برهانی شدن نظریه » اصالت وجود « نظریه بودن نفس وتغییرات پی درپی جوهرنفس واستکمال آن و نقش حرکت جوهری تأثیر به سزایی در اثبات واقع گرایی گزاره های اخلاق اسلامی خواهد داشت . اخلاق به معنای صفات و خصوصیات اخلاقی، عینیت پیدا خواهد کرد و اتصاف نفس به آن بر هستی انسان می افزاید و موجب می شود تا بر مرتبه بالاتر و بلندتری بایستد. از این نظر، اخلاق با مابعدالطبیعه بطور عام و حرکت جوهری بطور خاص رابطه می یابد. نوشتار حاضر با رویکردی مسئله محور و با روش تحلیلی - توصیفی، ضمن طرح مسئله وتبیین نظریه حرکت جوهری وادله آن، با تأکیدبرواقعی بودن اخلاق اسلامی به تحلیل داده ها در راستای بررسی نقش این نظریه بر واقع گرایی اخلاق اسلامی می پردازد. بنابرین،یافته های این پژوهش برتبیین و بررسی حرکت جوهری ملاصدرا ونقش آن در واقع گرایی اخلاق اسلامی تمرکزیافته که فهرست وارعبارتنداز:حرکت درجوهر نفس،عینیت مفاهیم اخلاقی،عدم نسبیت درگزاره های اخلاقی،سعادت نفس انسانی،فناناپذیری وجاودانگی نفس،کیفیت توجیه تجسم اعمال،عذاب وعقاب درسرای باقی.

این پژوهش به مقایسه و بررسی تبیین وحی در امور جزئی و نقش قوه خیال(متخیله) پیامبر در این فرایند از دیدگاه ابن سینا و ملاصدرا پرداخته است. یافته های تحقیق حاکی از آن است که منبع معارف وحیانی، عقل فعال(=فرشته وحی) است؛ معارف موجود در عقل فعال، کلی هستند و هر دو فیلسوف، برای تبیین کیفیت دریافت معارف جزئی وحیانی، نقش مهمی به قوه خیال نبی داده اند. نقش قوه خیال از دیدگاه ابن سینا، محاکات و صورت سازی از حقایق کلی وحیانی در ساحت خیال نبی است. از دیدگاه صدرالمتالهین اما، صور تمثل یافته حقایق وحیانی، در عالم مثال(=مثل افلاطونی) حضور دارند و قوه خیال نبی، با این صُورِ تمثل یافته در عالم مثال، متحد می گردد. هر چند در برخی آثار صدرا، محاکات و صورت سازی قوه خیال از حقایق وحیانی نیز مطرح شده است، اما با توجه به شواهد موجود در آثارش، این تبیین، نظریه مشهور است که وی صرفا گزارش نموده است. پژوهش حاضر در گردآوری اطلاعات از روش کتابخانه ای و در استنتاج از روش توصیفی- تحلیلی بهره برده است.

مورد پذیرش اهل تحقیق است که ملاصدرا سه سیر فلسفی اصالت ماهیت، اصالت وجود وحدت تشکیکی و اصالت وجود وحدت شخصی را تجربه کرده است؛ روشن است که بحث حرکت نیز به عنوان بحثی مهم و اصلی در حکمت صدرا، به تبع این سه سیر دچار تحول شده باشد؛ در این موضوع، قول به «حرکت طبیعی» متناسب سیر اول، قول به «حرکت جوهری»، متناسب سیر دوم و قول به «تجدد امثال» متناسب با سیر سوم فلسفی ملاصدراست؛ که هر کدام لازمه های خود را به همراه دارند و موجب تحول مباحث تابع می شوند. ما در این مقاله ضمن پرداختن به مباحث یاد شده، به طور ضمنی بر طولی بودن رابطه حرکت طبیعی، حرکت جوهری و تجدد امثال و تبعیت آنها از سیر طولی حکمت صدرایی تاکید کرده ایم.

صدرالمتالهین در برخی موارد، در باب یک مسئله، در مواضع گوناگون، متفاوت سخن گفته‌است در نتیجه، فهم نظر وی و دیدگاه حکمت متعالیه پیرامون آن مسئله، دشوار شده‌است. در این مقاله روشن خواهد شد نظر نهایی ملاصدرا چیزی جز نظر اکابر و محققین از عرفا نیست. بدین منظور به بررسی جایگاه و اهمیت ویژه عرفا نزد ملاصدرا و عنایت و علقه‌ی خاص وی به ایشان، سپس شباهت‌های دیدگاه ملاصدرا با عرفا و مویدات عرفانی وی که در آثارش به آن‌ها اشاره کرده‌است، می‌پردازیم و روشن خواهیم کرد که نه‌تنها مبانی حکمت متعالیه، مبانی مدلل و مبرهن عرفان نظری است بلکه برخی نظریات بنایی وی نیز به‌ویژه در مسائل الهیات خاص، کاملا عرفانی است و این مقدمات نتیجه‌ای جز این در پی ندارد که نظر نهایی ملاصدرا، همان دیدگاه‌های عرفانی است. اهمیت این تحقیق به این است که پس از وصول این مهم، فهم و درک نظر نهایی ملاصدرا در امور مختلف آسان‌تر و اختلاف نظرات درباره نظر نهایی وی کم‌تر خواهد شد. روش تحقیق در این پژوهش، در مقام جمع‌آوری اطلاعات، کتابخانه‌ای و اسنادی و در مقام تبیین، توصیفی-تحلیلی است.

مرحوم علامه طباطبایی در تفسیر گرانقدر المیزان خود، نبوت را حالتی الهی (یا غیبی) میداند که حالتش در قیاس با حالت معمولی، حالت بیداری است نسبت به خواب. به نظر ایشان، در این حالت، انسان شناختی از عالم را درک میکند که همه تناقضات و اختلافات زندگی انسانی را حل میکند. این ادراک و تلقی از غیب می آید که در زبان قرآن به وحی از آن یاد شده است. از دیرباز، پدیده وحی از جنبه های مختلفی مورد بحث و کنکاش قرار گرفته است. من در این مقاله در تلاش برای نشان دادن نظر سه تن از فلاسفه مسلمان در خصوص وحی خواهم بود. در این میان خوانش دکتر سروش از وحی را نیز پیگیری خواهم کرد و نشان خواهم داد که رای این سه فیلسوف با رای دکتر سروش همخوانی دارد، نظریه ای که در صورت فراگیر شدن میتواند انقلابی در تاویل متون مقدس، به ویژه قرآن، پدید آورد.

عظمت بی‌بدیل اندیشۀ صدرایی و نظام نوین فلسفی برساختۀ او سبب شده تا بسیاری بر این اعتقاد باشند که فلسفۀ اسلامی ‌پس از صدرا دچار رکود و بن‌بستی بزرگ شده است. این امر، تا جایی است که این گروه معتقدند بیشتر بزرگان و حکمای فلسفۀ اسلامی ‌پس‌از صدرا درنهایت شارح و مفسر اندیشه‌های او بوده و فاقد نوآوری و ابتکار فلسفی می‌باشند. استاد رضایی‌تهرانی با ردّ این اتهام و با اعتقاد راسخ به وجود نوآوری‌های فراوان فلسفی پس از صدرالمتألهین و حتی امکان ایجاد نظام فلسفی نوین، در سه بخش به تبیین و تحلیل این بحث می‌پردازد. ایشان در بخش نخست به چیستی و چگونگی نوآوری‌های فلسفی پس از صدرا پرداخته و روند بررسی نوآوری‌های فلسفی را در شش مرحله محقّق می‌داند. او در بخش دوم، اقسام نوآوری‌های فلسفی پس از صدرا را به شکلی تفصیلی در هفت لایه و با ارائه مثال‌هایی مجزا برای هرلایه مورد بحث و بررسی قرار می‌دهد و درنهایت در بخش سوم، مصادیقی از نوآوری‌های بزرگان اندیشه فلسفی پس از صدرا؛ ازجمله: آقاعلی حکیم، علامه طباطبایی، آیت‌الله جوادی‌آملی و استاد فیاضی ارایه می‌دهد.

کیفیت معاد همانطور که از منظر آیات و روایات کاملاً مشهود است، جسمانی ـ روحانی است، در این مجال جنبه جسمانی بودن معاد مورد نظر است و در پی پاسخ به این سؤال که بنابر جامعیت رستاخیز نسبت به جسم و روح، آیا بدن اخروی عیناً همین بدن دنیوی است یا بدنی دیگر است؟ که پاسخ به این سؤال و یا بهتر بگوییم در مقوله معاد جسمانی اختلاف آرا فراوان بوده، و در فلسفه برای پاسخ به آن سعی فراوان شده، ملاصدرا نخستین فیلسوفی است که با توجه به ثابت بودن معادجسمانی از منظر قرآن و روایات آن را از نگاه عقل و فلسفه اثبات می‌نماید وی در کتاب‌های عرشیه، الشواهدالربوبیه، المبدأ والمعاد و مفاتیح الغیب از اصول شش و هفت‌گانه نام می‌برد، ولی در اسفار یازده اصل را مبنای اثبات معاد جسمانی قرار می‌دهد، این مقاله به تبیین برهان صدرا بر مبنای همین اصول می‌پردازد.

نحوۀ ارتباط نفس و بدن از جمله مسائلی است که با آغاز تفکر فلسفی مورد توجه قرار گرفت. تأثیر ذهنیت‌گرایی دکارتی بر حوزه‌های مختلف از جمله اخلاق و فرهنگ، موجب شده است که حل مسئلۀ دوآلیسم به یک دغدغه تبدیل شود. در این مقاله با مقایسۀ تطبیقی و با روش توصیفی-تحلیلی مشخص می‌شود که صدرا و هایدگر در رویکردی مشابه، انسان را یک موجود می‌انگارند، موضوعی که از نظر ایشان، مورد غفلت قرار گرفته است. این دو فیلسوف اگر چه با اصطلاحات متفاوت، بر این باور هستند که تمایز نفس از بدن امری عقلی و انتزاعی است و انسان به لحاظ وجودی ویژگی‌های خاص خود را دارد. صدرا معتقد است نفس از بدن حادث می‌شود و در امتداد آن است و اگرچه ویژگی‌های خاص خود را به عنوان امر مجرد نیز داراست، این امر به آن معنا نیست که دو موجود مستقل وجود داشته باشد، بلکه از نظر وجودشناختی یک موجود بیشتر نیست. ازاین‌رو تعدد این موجود به نفس و جسم، به اعتبار عقل است و این وجوه، اموری وجودی نیستند. هایدگر نیز معتقد است انسان در تجربۀ زیستۀ خود یکتاست. در نظر وی هرگونه برداشت دیگری از تجربۀ زیسته، فرع بر آن و محصول انتزاع عقلی و نه امر وجودی است. در دیدگاه وی تمایز دکارتی موجب می‌شود وجه سابژکتویسم انسان در فلسفه غالب گردد و تحت این عنوان، هستی خاص انسان به عنوان دازاین فراموش شود.

از برخی عبارات صدرالمتألّهین برمی‌آید که وی وجود ذهنی را همان صور ادراکی می‌داند؛ صوری که از منظر او، مخلوق نفسند. برخی دیگر از عبارات او نیز چنین نتیجه می‌دهد که این وجود (وجود ذهنی) مرتبه‌ای از سلسله مراتب وجود اشیاء است. اما عبارات دیگری از ایشان نقل شده که نشان می‌دهد از نظر وی، وجود ذهنی در عین اینکه همان صورت ادراکی و مخلوق نفس است، مرتبه‌ای از سلسله مراتب وجود اشیاء نیز هست. بررسی دقیق این دیدگاه‌ها ما را به این نتیجه می‌رساند که این دو امر باهم سازگار نیستند و نمی‌توان پذیرفت که صورت ذهنی، هم مخلوق نفس باشد و هم مرتبه‌ای از سلسله مراتب وجود اشیاء. همچنین درباره مدعای ادله وجود ذهنی، با صرف نظر از عبارات صدرالمتألهین، چهار احتمال وجود دارد که در این نوشتار، هر یک جداگانه بررسی شده است. برخی از این ادله، حد وسطشان شناخته‌شده‌تر از مدعا نیست، و لذا نمی‌توانند مدعا را اثبات کنند؛ مگر آنکه بگوییم می‌خواهند قول به «اضافه را رد کنند. برخی از ادله نیز بر پیش‌فرض‌های نااستوار بنا نهاده شده‌اند.