جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

استکمال انسان از دیدگاه فلاسفه امری پذیرفته‌شده است. نفس انسان دارای دو ساحت عالی و سافل است. انسان با دو ابزار علم و عمل می‌تواند در جهت عالی نفس سیر کرده، مراحل استکمال را طی کند یا از کمال فاصله بگیرد و جهت سافل وجودش را تقویت کند. نوشتار حاضر موانعی را بررسی می‌کند که بر سر راه عمل استکمال‌بخش قرار می‌گیرند و سیر انسان در مسیر سعادت و غایت حقیقی را، که همان قرب خدا و مقام خلیفةاللهی است، با مشکل مواجه می‌کنند. بررسی موانع عمل از آن روی مهم است که شناخت آنها انسان را یاری می‌کند تا ضمن دوری از آنها به سمت عواملی سوق یابد که در استکمال وی مؤثرند. در این مقاله، پس از استقصاء و دست‌یافتن به این موانع در آثار ملاصدرا، همچون حب دنیا، شیطان و اولیایش، تقلید، جهل و عقاید باطل، بی‌ایمانی، ضعف ایمان و ... ، به تحلیل این موانع و نحوه تأثیرگذاری آنها بر استکمال انسان پرداخته شده است.

ملاصدرا حکیم بزرگ حکمت متعالیه توجهی خاص به تعالی معنوی دارد و در قالب طرح اسفار اربعه عرفانی از آن گفت‌وگو کرده است؛ طرحی مهم که توجهی درخور را شاهد نبوده و همسان اسفار اربعه عقلی مورد عنایت قرار نگرفته است. این مقاله بر آن است تا سیر تطور این طرح سلوکی را مورد نظر قرار داده و ریشه­ها و اندیشه­هایی را نشان دهد که در کنار یکدیگر به تلقی امروزین از این طرح انجامیده است. نوشته حاضر بر این روش تأکید دارد که آبشخور فکری اندیشمندی چون ملاصدرا فارغ از هر نوع مشابهت لفظی باید مورد توجه قرار بگیرد تا سهم کسانی چون ابن­سینا نیز در کنار نقش عبدالرزاق کاشانی، قطب ­رازی و داود قیصری روشن شود. دستاورد اصلی این نوشته ارائه تصویری است از طرح اسفار اربعه که آغاز آن در کلام کاشانی و استادش تلمسانی و انجام آن در سخنان ملاصدرا است. این تصویر با تحلیل مبانی، اشاره به ثمرات و تعیین سهم اندیشمندان دیگر همراه شده و بر این نکته تأکید دارد که عارفان و متألهان همانند سایر اندیشمندان پای بر دوش دستاوردهای گذشتگان داشته و کاروان عرفان را به منازل جدید رسانده­اند.

در قالب پی دی اف

در قالب پی دی اف

این نوشتار به بررسی نقش نیّت در ارزش اخلاقی - از منظر ملاصدرا - می‌پردازد‌‌‌‌‌‌. بر این ‌اساس‌‌‌‌‌‌، ‌چند فرض در رابطه با نقش نیّت در ارزش اخلاقی - از منظر ملاصدرا - مطرح می‌شود‌‌‌‌‌‌. این فروض به این صورت‌‌‌‌‌‌‌‌، ‌تحلیل می‌شوند که آیا نیّت از منظر ملاصدرا‌‌‌‌‌‌، ‌در ارزش‌دهی به فعل اخلاقی نقش دارد؟ بر فرض که ملاصدرا این نقش را پذیرفته باشد‌‌‌‌‌‌‌‌، ‌آیا این نقش را می‌توان به فاعل اخلاقی هم تعمیم داد؟ آیا دیدگاه او نقش یک‌جانبه وبه عبارتی یک‌سویۀ نیّت در ارزش‌دهی به فعل و فاعل اخلاقی است؟ یا این‌که می‌توان بر اساس مبانی فلسفی و عبارات ملاصدرا‌‌‌‌‌‌، ‌تبیین‌های متفاوت و در عین حال‌‌‌‌‌‌، ‌متقابلی از ارزش‌دهی در نسبت فعل‌‌‌‌‌‌‌‌، ‌فاعل و نیّت اخلاقی مطرح کرد؟ نگارنده‌‌‌‌‌‌، ‌در مقام پاسخ به این پرسش‌ها‌‌‌‌‌‌‌‌، ‌ابتدا به تحلیل چیستیِ نیّت و ارزش از منظر ملاصدرا می‌پردازد‌‌‌‌. سپس به تحلیل نقش نیّت در چهار مرحله‌‌‌‌‌‌، ‌بر اساس عبارات صدرالمتألهین شیرازی‌‌‌‌‌‌، ‌پرداخته می‌شود‌‌‌‌‌‌. نهایتاً، نظر مختار‌‌، تأثیر متقابل و مستمرِّ نیت‌‌، فعل و فاعل اخلاقی در ارزش‌دهی به یکدیگر در سطوح متفاوت است‌‌.

اراده یکی از ارکان اصلی افعال اختیاری انسان است که تبیین حقیقت آن در تبیین‌، ‌تفسیر و تأویلِ کنش‌‌‌‌های انسانی نقش مهمی ایفا می‌‌‌‌کند‌‌. ملاصدرا دیدگاه خود دربارۀ حقیقت ارادۀ انسان را در مواضع متعددی از آثارش بیان کرده است‌‌‌‌‌‌، ‌اما ‌بیان او پراکنده‌‌‌‌‌‌‌‌، ‌نامنظم و گاه آمیخته با دیدگاه دیگران است‌‌‌‌‌‌. این مقاله با روش نقل و جمع‌‌‌‌آوری عبارات‌‌‌‌‌‌‌‌، ‌تحلیل عقلی آن‌‌‌‌ها و ارائۀ استدلال برهانی‌‌‌‌‌‌‌‌، ‌حقیقت ارادۀ انسان را در دستگاه فلسفی ملاصدرا تبیین کرده است و نشان داده که چگونه تغییر مبانی در فلسفۀ ملاصدرا به ارائۀ تبیین جدیدی از ارادۀ انسان انجامیده است‌‌‌‌‌‌. در این مقاله این نتیجه به دست آمده که از نظر ملاصدرا اراده از یک هویت وجودیِ سریانیِ «مادی۔ مجرد» برخوردار است و آن‌‌‌‌چه از آن به «اجماعِ نفس» و «تصمیمِ جازِم» تعبیر می‌‌‌‌شود‌‌‌‌‌‌‌‌، ‌صرفاً یکی از مراتب مجرّد این هویت سریانی است‌‌‌‌‌‌. همچنین این مقاله به این نتیجه دست یافته که با توجه به مبانی ملاصدرا و به موجب یک استدلال برهانی‌‌‌‌‌‌‌‌، ‌شایسته و بایسته است تا بخشی از دیدگاه ملاصدرا اِصلاح شود؛ به‌طوری که اجماع نفسانی هویتی مادّی داشته باشد‌‌‌‌‌.

«اعتباريات» مهمترين مفاهيم بكار گرفته شده در حكمت عملي هستند. بكارگيري اصول حكمت متعالية صدرالمتألهين در راستاي شناخت «هستي» اعتباريات، افقهاي نويني پيش روي حكمت عملي معاصر خواهد گشود. اين پژوهش بر پاية رويكرد حكمت متعاليه، سعي داشته به اين پرسش كه «آيا هستي اعتباريات، امري مجعول و ساختگي است يا همچون هستي حقيقي، داراي بهره‌يي از حقيقت و نفس الامر است؟» پاسخ دهد و آثار روش‌شناختي آن را بنماياند. پاسخگويي به اين پرسش متكي بر بكارگيري اصل تشكيك و تحليل آراء صدرالمتألهين در حوزه حُسن و قُبح ذاتي و مدرَكات عقل عملي است. بر اين اساس، مقالة حاضر نشان ميدهد كه 1. هستي اعتباري رقيقه و مرتبة نازلة هستي حقيقي است نه امري در مقابل آن، بنابرين اعتباريات داراي بهره‌يي از نفس الامر هستند، نه صرفاً پديده‌هايي مجعول. 2. بهره‌مندي اعتباريات از هستي نفس الامري مختص به اعتبارات متكي به شرع و عقل است، نه هر نوع اعتباري. 3. ارتقاء هستي اعتباري به رقيقة هستي حقيقي بودن، امكان جريان روشهاي برهاني در حوزة حكمت عملي را فراهم مي‌آورد.

رابطة نفس و بدن يكي از مسائل و معضلات فلسفه است. نظرية دوگانه‌¬‌انگاري جوهري (دكارتي و افلاطوني) يكي از راه‌حلهاي اين معضل است. آنها معتقدند نفس و بدن دو جوهر و قلمرو متفاوت هستند و داراي ويژگيهاي خاص خود. فلاسفة ذهن معاصر براي برون‌رفت از مشكلات دوگانه‌انگاري جوهري، ديدگاه‌هايي اتخاذ كرده‌اند. نظريه‌هاي رفتارگرايي و اينهماني ذهن و بدن، نفس بعنوان جوهر را انكار كرده و بجاي لفظ «نفس»، ذهن و حالات ذهني را بكار ميگيرند و بترتيب معتقدند: حالات ذهني همان حالات رفتاري و مغزيند. اما حاميان كاركردگرايي با عنايت به مشكلات دوگانه‌انگاري و ديدگاه‌هاي رفتارگرايي و اينهماني ذهن و مغز، تفسيري بيطرفانه از ذهن (مجرد يا فيزيكي بودن ذهن) دارند و حالات ذهني را همان حالات كاركردي ميدانند كه بر اساس درونداد، برونداد و ساير حالات ذهني، نقشهاي كاركردي خاصي را ايفا ميكنند. حكما و متكلمان اسلامي نيز با معضل نفس و بدن و دوگانه انگاري جوهري (افلاطوني) مواجه بود‌ه‌اند. ابن‌سينا و سهروردي تقدم نفس بر بدن (نظرية افلاطون) را انكار نموده اما ذات نفس را مجرد و بدن را جسماني ميدانند. بيشتر متكلمان، نفس بعنوان جوهر مجرد و قائم بذات را رد نموده و نفس را جسم لطيف ميدانند. ملاصدرا همانند كاركردگرايان، به مشكلات جوهر مجرد دانستن يا جسماني بودن نفس واقف بوده و معتقد است: ذات نفس، مجرد صرف و مادي صرف نيست بلكه نفس در ابتدا جسماني است و سپس با حركت جوهري، مجرد ميگردد؛ نفس بر اساس وحدت حقة ظلّيه، جامع و برزخ جسمانيت و تجرد است و بر اساس حالات مراتبش، مادي و مجرد ميگردد. هرچند هم كاركردگرايان و هم ملاصدرا، مجرد و جسماني بودن محض ذهن (نفس از نگاه ملاصدرا) را انكار نموده‌اند اما ملاصدرا از آنجايي كه هستي را منحصر به طبيعت ندانسته، دقيقتر از كاركردگرايان ـ‌ كه نگاه فيزيكاليستي به ذهن دارندـ رابطة نفس و بدن را تبيين كرده است.

شايد در طول تاريخ كمتر مكتب فلسفي‌يي مانند حكمت متعاليه، كانون قضاوتهاي مختلف و گاه متقابل بوده باشد. گستره و نفوذ حكمت متعاليه، در كنار قوت و شمولش، باعث شده انديشمنداني با گرايشهاي فلسفي، عرفاني، كلامي و حتي قرآني، به آن رو كنند و از پنجرة ديد خود، آن را توصيف كرده، خواسته يا ناخواسته، بنفع خود مصادره و تفسير كنند. همين اختلافها موجب شده حقيقت و ماهيت آن دچار ابهام شود. معنا و حقيقت خود «حكمت» نزد صدرالمتألهين كه متصف به صفت «متعالي» شده است، يكي از اين موارد ابهام است. تلاش در راستاي رفع اين ابهام، ما را بر آن داشت كه با مراجعه به سخنان و كلمات خودِ صدرالمتألهين، حكمتش را توصيف كنيم. در اين راستا، پس از تعيين ماهيت حكمت و فلسفه، و بررسي تطبيقي تعريف حكمت مشهور با حكمت متعاليه و يافتن نقاط افتراق و اشتراك، مشخص شد اين حكمت نوع خاصي از حكمت است كه با منشئي نبوي و ديني، موهبتي است الهي كه تنها نصيب بندگان خاص او ميشود؛ حكمتي كه عرفان و برهان را در ساية قرآن به ساحل امن هماهنگي و تعاضد ميرساند. نيل به اين مقصود، با اين دو ميسر شده است.

اینکه خداوند و شئونِ او شبیه چیست، از مهم­ترین پرسش‎های مطرح در حوزه کلام، فلسفه دین، حکمت و عرفان است؛ از طرفی دیگر طبقِ آموزه­های منطقی و فلسفی، تمثیل یا تشبیه افاده یقین نمی­کند؛ لذا در فلسفه چندان جایگاهی برای طرح در خلالِ مباحث ندارد؛ اما حکمای اسلامی درعمل بسیار از تمثیل استفاده برده­اند؛ به‏طوری‏که نوعی روشِ تفکرِ فلسفیِ خاص این فلسفه ­را القا می­کند. به اعتقادِ این مقاله در منظری کلی دو نوع تمثیل در منابعِ معرفتیِ حکمایِ اسلامی قابلِ تشخیص است که می­توان یکی را «مِثل» و دیگری را «مَثَل (= مِثال)» نامید. تمثیل در معنای «مِثل»، تشبیهی در عرض و تمثیل در معنای «مَثَل» تشبیهی در طول است. بینِ دو تشبیه عرضی هیچ حملی - جز از جهتِ وجه تشبیه وجود ندارد؛ اما در تشبیه طولی بنا بر تطابقِ عوالم و درنتیجه از جهات مختلف حملِ حقیقت و رقیقت حاکم است. تمثیلِ طولی در آنِ واحد از هم ویژگیِ تشبیه برخوردار است و هم تنزیه. توجه به این نوع تمایز می­تواند ما را در فهمِ بهتر مباحثِ حکمی نظیرِ حقیقتِ رابطه «نور مجرد» و «نور مادی»، فهم بخشِ اعظمی از مباحثِ دینی و حلِ بسیاری از معضلاتِ معرفتی یاری برساند.