جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

صدرالمتألهين با جامع¬نگري، فلسفه نبوت را بررسي و آن را با رويکردهاي گوناگون تبيين کرده است. وي با رويکرد هستي¬شناسانه، مقام نبوت را در دايره هستي واکاوي کرده و با برهان¬هايي همچون امکان اشرف، وساطت در فيض الهي، عليت غايي موجودات و مظهريت اسما و صفات الهي، ضرورت و نيز شئون وجودي مقام نبوت را تبيين کرده است؛ چنانکه با رويکرد معرفت¬شناسانه و با توجه به محدوديت ادراکي و نيز خطاي قواي ادراکي انسان، به تبيين فلسفه نبوت پرداخته و نيز با دو رويکرد عدالت¬محوري در پرتو قانون-مداري و رويکرد مدينه فاضله، ابعاد اجتماعي نبوت را تبيين کرده است. نوشتار پيشِ‌رو، با روش تحليلي ـ توصيفي فلسفه نبوت در انديشه صدرالمتألهين را واکاوي و تببين مي¬کند.

حکمت سیاسی متعالیه، مکتبی خدامحور است. در این مکتب، خداوند متعال، حضور جدی و اصلی در متن زندگی فردی و اجتماعی دارد. عناصر جدی هستی در این تفکر عبارتنداز: خدا، انسان و طبیعت. نظریة دولت هادی، برآمده از مکتبی غایت­دار و هدف­محور است. در این تفکر، همة عناصر فکری و عملی به سوی خدا، قیامت و خیر و سعادت و تکامل انسان، تنظیم می­شوند. «خیر»، چیزی است که انسان را به خدا برساند. هرکس به خدا نزدیک­تر است، می-تواند سکان­دار جامعه و رهبر و هادی آن باشد. از این­رو با توجه به شاخص­های پیش­گفته، نظام سیاسی مورد نظر این دیدگاه، نظامی دینی است که در عصر رسالت پیامبر، در عصر امامت امام معصوم و در عصر غیبت، حکیم مجتهد عارف در رأس آن است. در این مقاله، همچنین بر این نکته، تأکید شده است که اگر یاری مردم نباشد، رهبر الهی در عرصة رهبری نمی­تواند به وظایف خود عمل کند. بنابراین، الگوی پیشنهادی این مکتب برای نظام سیاسی، مبتنی بر حضور دین در متن جامعه است که در آن رهبر نیز همچون سایر مردم، موظّف است براساس قوانین الهی، اقدام کند.

همان گونه که، روش معرفتی هوسرل، دیدگاه تفهمی دیلتای، نگرش پوزیتویستی به علم، دیالکتیک مارکس و هگل، فلسفة پراگماتیستی ویلیام جمیز، منطق اکتشاف علمی پوپر، روش انتقادی بسکار؛ هر یک، روش شناسی خاص خود را در عرصة علوم اجتماعی به دنبال می‌آورند، رئالیسم فلسفی دنیای اسلام با مرجعیت و اعتباری که برای سه منبع معرفتی، حس، عقل و وحی، قائل است، بدون شک، روش‌شناسی متناسب با خود را در عرصة علوم اجتماعی در پی خواهد داشت. و این روش‌شناسی، دانش متناسب با خود را تولید می‌کند. آن چه به اجمال، دربارة خصوصیات این دانش می‌توان گفت این است که اولاً: ضمن پذیرفتن و قبول ابعاد تجربی دانش اجتماعی، آن را به معانی و گزاره‌های آزمون‌پذیر، محدود نمی‌گرداند و ثانیاً: با حفظ هویت جهان شناختی دانش اجتماعی، رویکرد انتقادی آن را نه با استناد به فهم عرفی ـ که هویتی تاریخی و صرفاً فرهنگی دارد ـ بلکه با استفاده از دو منبع، یعنی عقل عملی و وحی، حفظ می‌نماید. خصوصیات مزبور از جمله تعیّنات نوعی دانش اجتماعی هستند که به دلیل بهره‌مندی از وحی اسلامی و روش‌شناسی مناسب با آن، می‌توان آن را دانش اجتماعی اسلامی نامید.

در فلسفه مشائيان و ابن‌سينا، نفس داراي قواي ظاهري و باطني است. يکي از قواي باطني نفس، قوه خيال است. ابن‌سينا افزون‌بر اثبات قوه خيال، در کتاب‌هاي گوناگون خود، دلايلي بر مادي بودن اين قوه و ادراکات جزئي اقامه کرده است. در اين مقاله، نخست چيستي قوه خيال و نقش آن در به‌دست‌آوردن معرفت بيان شد. سپس، ادله ابن‌سينا در اثبات قوه خيال بررسي شده و نيز دلايل او در مادي بودن قوه خيال، براساس مباني صدرايي، به نقد کشيده شد. همچنين برخي پيامدهاي مادي دانستن قوه خيال به‌طور اجمال بررسي شده است. سرانجام تبييني درست از ديدگاه ابن‌سينا، درباره مادي بودن خيال ارائه شده است.

در رویکرد صدرایی به حوزة اجتماعی و سیاسی، ضمن پافشاری بر ضرورت آزاد اندیشی و وجود امنیت برای عالمان و اندیشوران که حیات جامعه، مرهون نظریه‌پردازی و نوآوری‌های آنان است، با مفروض انگاشتن توان ذهن انسان در پیوند دو مؤلفة وجود و ماهیت اعیان، سیری کلی به سوی «موجود مطلق» در نظر گرفته می‌شود. این نوشتار، در پی آن است که با بازاندیشی در حکمت صدرایی، نادرستی این توهم که صدرالمتألهین با مسائل سیاسی جامعه، بیگانه بوده است، را آشکار نماید. به همین منظور، در آغاز به بررسی زوال یا کمال حکمت عملی در پی ظهور اندیشة صدرایی می‌پردازیم؛ آن­گاه در مقام تشریح بنیاد فلسفه سیاسی صدرا بر پایه حکمت عملی، به تلاش وی در توجه دادن به عقلانیت برای تبیین شریعت اشاره می‌کنیم و پس از احراز وجود رویکرد سیاسی در اندیشه فلسفی صدرا به اثبات ناسازگی نظام سیاسی معقول ـ آن گونه که صدرا آن را ترسیم کرده ـ با سلطه و رویکرد استیلایی در امر تصدی قدرت، مبادرت می‌کنیم.

این مقاله درصدد مقایسه دو تن از فیلسوفان بزرگ فلسفه اسلامی و فلسفه مدرن غربی، ملاصدرا و مارتین هایدگر با هدف یافتن برخی عناصر احیاناً مشترک در فلسفه سیاسی آن دو است. نگاه مشترک ملاصدرا و هایدگر به مسأله وجود انسان، آنان را به نحو غریبی به یکدیگر نزدیک می­کند. هر دو فیلسوف (هریک با بیان خاص خویش) نقش عمل را در تحقق وجود انسان تأکید نموده و بر این عقیده­اند که انسان در زندگی­اش دائماً در حال کنش و عمل (هایدگر) و تعامل با کثرات و حرکت از کثرت به سوی وحدت (ملاصدرا) است. از این­رو هایدگر همواره به این تصریح می­کند که سرنوشت ما با بودن در جامعه رقم می­خورد و ملاصدرا نیز کمال نهایی و رسیدن به سر منزل مقصود وجود انسانی را از مسیر بودن در جامعه می­داند. نویسنده پس از بررسی مبانی انسان شناسانه ملاصدرا و هایدگر و بررسی وجوه اشتراک و افتراق آن دو، بدین نتیجه می­رسد که هرچند دو فیلسوفی که فلسفه وجودی شان آنان را به سوی نگاهی نو به انسان و درک عمیق­تری از هستی، جامعه و وضع سیاسی زمان خود رهنمون می­کند، اما در فلسفه سیاسی آنان را به مقصد یکسانی نمی­رساند.

صدرا فیلسوفی است که به اصول و مبانی شیعه، اعتقاد راسخ دارد و در مواضع متعددی به تبیین و توجیه آنها می‌پردازد. عقیده به وجود ولی و امام، به عنوان حجّت دائم خدا در روی زمین، از جمله اینهاست. از نظر او امامت و ولایت ـ برخلاف نبوّت ـ برای همیشه جاری است و سیاست، تابع شریعت الهی است. صدرا برای اثبات حجت دائم خدا و به تبع آن، تبیین حق حاکمیت وی، به قاعدة «امکان اشرف» تمسک می‌جوید. صدرا در این جا از نگرش خاص فلسفی خود و با عنایت به قرآن و روایات دربارة انسان برای تتمیم و تحکیم این موضوع، استفاده می‌کند و به این نتیجه می‌رسد که نوع امام و ولی، نوعی اشراف از سایر انواع بوده و غایت خلقت است و نسبت ولی به سایر ابنای بشر، مانند نسبت انسان به دیگر انواع حیوانی است. همان طور که انسان، اشرف موجودات زمین و غایت خلقت است و اگر او از زمین برداشته شود، دیگر موجودات باقی نخواهند ماند، اگر حجت خدا در زمین نباشد، سایر انسان‌ها مجال حیات نخواهند یافت. به تبع آن، اگر امام در جامعه، حاکم نباشد ـ هر چند که فیض وجود او به دیگران می‌رسد ـ امور جامعه، سامان نمی‌یابد. این نوشتار بر آن است تا میزان تأثیر انسان‌شناسی صدرا در اثبات مسئله ولایت و به تبع آن حق حاکمیت ولی را به تصویر بکشد.

دو نظام فلسفي سينوي و صدرايي، تبيين‌هاي متفاوتي از حقيقت زمان و رابطه آن با حرکت ارائه کرده‌اند. زمان در انديشه فلسفي ابن‌سينا از مقولات عرضي و کم متصل غيرقارالذات است. اين ديدگاه با چند چالش مهم روبروست: يکي، ماهوي‌انگاري مفهوم وحقيقت زمان؛ ديگري، جدا انگاشتن حقيقت زمان از حقيقت موجودات مادي که لازمه‌اش انکار اسناد حقيقي زمان به موجودات مادي است؛ چالش سوم، ناسازگاري ميان «انکار وجود خارجي حرکت قطعيه» و «تفسير زمان به مقدار حرکت قطعيه» در نظام فلسفي سينوي است. صدرالمتألهين براي رفع اين چالش‌ها، ديدگاه تازه‌اي مطرح کرده است. در انديشه او، مفهوم حرکت جزء معقولات ثاني فلسفي است و حقيقت آن از سنخ ماهيت نيست. حرکت و زمان با يک وجود موجودند و زمان، مقدار حرکت جوهري اشياي مادي است.

فلسفه سیاسى مبتنى بر حکمت متعالیه از نوع فلسفه‌هاى سیاسى اخلاق‌گرا، غایت مدار و در نتیجه فضیلت محور است. ترسیم مکتب هدایت در عرصه سیاست در تقابل با مکتب قدرت، نگاه ابزارى به دنیا و معیشت آدمیان در جهت تقرّب به خدا، خدامحورى در تقابل با تفکر انسان خود سامان و خود بسنده، تأکید بر مختار بودن انسان و در نتیجه برقرارى تناسب میان نوع نظام سیاسى و محتواى باطنى مردم، اصل رهبرى الهى در مراتب سه‌گانه انبیا، اوصیا و اولیا و اصرار بر تحقق فضایل اخلاقى در سطوح رهبرى، نظام سیاسى، قوانین، نهادها، ساختارها، مردم و عملکردها از اهم شاخص‌هاى سیاست فضیلت‌گرا و متعالیه است که در مقاله حاضر به آنها پرداخته شده است.

چکیدهالمبدأ و المعاد عنوان کتابی است از ملاصدرا که حاوی مطالب بسیار مهمی در حکمت متعالیه است. صدرا در این کتاب همانند دیگر کتب فلسفی اش برای تبیین مطالب فلسفی خود، از سه منبع معرفتی عقل، نقل و شهود بهره جسته است. اما از آنجایی که موضوع این کتاب در خصوص امور ماورائی چون مبدا و معاد است، لذا برای درک بهتر آنها به معرفتی بالاتر از عقل یعنی شهود نیازمند است. از این رو است که وی در این کتاب بیش از سایر کتب خود از شهود مدد گرفته است. به گونهای که بسیاری از مسائل و مبانی فلسفی خود را از جمله اصالت وجود، دفع تناسخ، وحدت حقه و غیره را مسبوق به کشف و شهود عنوان نموده است. بنابراین معرفت شهودی به عنوان یکی از منابع معرفتی جایگاه ویژه ای نزد ملاصدرا داشته است. در این نگارش در سه فصل به این مهم پرداخته‌ایم. برای تبیین هر چه بهتر این نوع معرفت، نخست مفاهیم و معانی گوناگون معرفت شهودی، جایگاه و تفاوتش با سایر ابزارهای معرفتی نظیر حس و عقل مورد بررسی قرارگرفته و سپس دیدگاه‌ حکمای پیش از صدرا در این زمینه بیان گردیده است. در فصل پایانی به بررسی معرفت شهودی درکتاب مبدأ و معاد پرداخته شده است. در این زمینه ابعاد گوناگون معرفت شهودی، اقسام و ویژگی ها‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی آن به تفصیل مورد بررسی و تحقیق قرار گرفته است. با توجه به مطالب ارائه شده در این فصل می‌توان گفت، معرفت شهودی نزد ملاصدرا یکی از مهمترین منابع معرفتی و حتی مرتبهای بالاتر و یقینیتر از برهان و استدلال قرار دارد؛ زیرا از محدودیتهای شناخت عقلی به دور است. واژگان کلیدی: ملاصدرا، معرفت شهودی، المبدأ و المعاد