جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پژوهش حاضر به بررسی فهم از خداوند متعال، از دیدگاه ملاصدرا و علمای مکتب تفکیک می‌پردازد و تلاش دارد تا با معیار قرار دادن آیات و روایات غیر متشابه، نظرات مطرح ‌شده توسط آنان را بررسی و نقد کند. اهمیت شناخت صحیح از خداوند متعال به این سبب است که این شناخت در تمام ابعاد فردی و اجتماعی زندگی انسان تأثیرگذار است. از نظر ملاصدرا با اینکه ادراک ذات الهی برای انسان‌ها امکان ندارد، اما برهان‌آوری برای خداوند متعال ممکن است. ملاصدرا در معناشناسی صفات الهی قائل به نظریه اشتراک معنوی است، البته از نظر او نحوه‌ی وجود خارجی این صفات به وسیله عقل قابل درک نیست. از نظر علمای مکتب تفکیک خداوند متعال خود را به بندگان معرفی کرده است و اساس شناخت خداوند متعال همین معرفت است. مشکل اساسی برهان‌های فلسفی این است که آنها گرفتار مفاهیم ذهنی هستند و ما را از خدای واقعی دور می‌کنند. از نظر آنان صفات الهی به صورت مشترک لفظی استعمال می‌شوند. نتیجه حاصل‌ شده از این پژوهش این است که در منابع دینی سه نوع شناخت و معرفت نسبت به خداوند متعال بیان ‌شده است: اولین قسم از معرفت به خداوند متعال، معرفت فطری است و این معرفت مورد قبول ملاصدرا و جریان فکری مکتب تفکیک است. معرفت دوم، معرفت شهودی یا دیدن قلبی است و ملاصدرا و علمای تفکیک در مورد آن سخن گفته‌اند. سومین معرفت، معرفت عقلی یا استدلالی است که در مورد گستره و نحوه‌ی آن میان علمای مکتب تفکیک و ملاصدرا اختلاف وجود دارد و اشکالاتی از سوی علمای مکتب تفکیک به روش استدلالی ارائه ‌شده توسط ملاصدرا و فلاسفه وارد شده است. با مراجعه به آثار روائی ملاصدرا و تبیین آراء او مشخص می-شود که روش استدلالی ملاصدرا استحکام عقلی دارد. در مورد اختلاف موجود در زمینه‌ی فهم صفات الهی در بین علمای مکتب تفکیک و ملاصدرا نیز مشخص می‌شود که ملاصدرا و جریان فکری تفکیک این مطلب را قبول دارند که در بحث شناخت خداوند متعال و صفات الهی نباید به تشبیه یا تعطیل برسیم، اما تبیین ارائه ‌شده توسط علمای مکتب تفکیک در واقع منجر به تعطیل شناخت خداوند متعال می‌شود.

موضوع کارکرد «عقل و دین در زندگی بشر و نسبت میان آن دو» از بحث‌های ضروری جامعه بشری است.‌ آنچه در این رساله به بررسی آن پرداخته می‌شود کارکرد عقل و دین در زندگی بشر و نسبت میان آن دو از دیدگاه ملاصدراست تا بدین ترتیب مشخص گردد که علاوه بر عقل، دین و آموزه‌های وحیانی نیز در عرصه‌های مختلف زندگی انسان اعم از دنیوی و اخروی تأثیرگذار است. در این راستا با استناد به آثار ملاصدرا و سپس تحلیل عقلی به تبیین و بررسی موضوع پرداختیم. با توجه به تصریحاتی که از عبارات ملاصدرا در باب هماهنگی عقل و دین موجود است و با توجه به روش فلسفی وی که سعی در تلفیق سه منبع معرفتی در فهم حقایق دارد، باید اذعان کرد که رابطه عقل و دین از نظر وی یک رابطه تعاملی و از نوع مکملیّت است.

تصورات حسی بخشی از ادراکات تصوری جزئی هستند که در سایه برقراری ارتباط مستقیم حواس ظاهری با محسوسات خارجی به دست می­آیند و شناخت ماهیت آنها در فهم مباحث گوناگون معرفت­شناسی کارگشاست. نگارندگان با روش توصیفی- تحلیلی به دنبال تبیین و تحلیل ماهیت ادراک حسی در نگاه صدرالمتألهین از رهگذر بررسی چیستی ادراک حسی، تبیین نظرات ادراک حسی، بررسی رابطه احساس و ادراک حسی، ترسیم فرایند شکل­گیری ادراک حسی و سنخ­شناسی علم نفس به احساس و ادراک حسی از منظر ایشان هستند. ملاصدرا میان احساس و ادراک حسی تمایز ایجاد نموده، صورت حسی را در تمام مراحل احساس و ادراک حسی مجرد می‏داند. به باور وی علم نفس به وجود معرفت حسی از سنخ علم حضوری است؛ اما علم به صورت ذهنی ادراک حسی از سنخ علوم حصولی است.

درباره بهره‌مندی جمادات از حیات – به‌معنای کمال وجودی که مبدأ علم و فعل ارادی است - اختلاف نظر وجود دارد. دیدگاه مشهور این است که جمادات از حیاتِ همراه با علم و فعل برخوردار نیستند. اما ملاصدرا معتقد به عینیت مطلق وجود با حیات و علم است، و می‌گوید همان طور که وجود حقیقت تشکیکی است، حیات و علم هم تشکیکی و دارای مراتب مختلف شدید و ضعیف‌اند، و هر موجودی متناسب با مرتبه وجودی‌ که دارد، بهره‌مند از این دو صفت نیز هست. بنابراین جمادات هم به اندازه مرتبه وجودی خود دارای حیات و علم هستند. در این پژوهش دیدگاه ملاصدرا مبنی بر وجود حیات و علم در جمادات، از منظر قرآن کریم مورد بررسی و نقد قرار گرفته و ثابت شده است از نظر قرآن، هیچ مرتبه‌ای از حیات و علم در جمادات وجود ندارد، و آیات کتاب الهی دیدگاه مشهور درباره جمادات را تأیید می‌کند.

در مقاله پیش‌رو این مسئله به بحث گذاشته شده که چگونه می‌توان تعریف واحدی از زیبایی ارائه کرد که اتصاف وجودات امکانی و وجود واجب‎تعالی بدان منعی نداشته باشد؟ نویسندگان تلاش کرده‌اند با ایده گرفتن از روش «تحلیل مفهومی» شیخ اشراق و با استناد بر آرای هستی‌شناختی صدرالمتألهين، تعریفی عام از زیبایی ارائه کند؛ به نحوی که هم وجود واجب و هم موجودات امکانی را دربر گیرد. زیبایی مبتنی بر تشکیک خاصی وجود عبارت است از: «تحقق نحوه وجودِ کمالی در صورت»، و بر پایه وحدت شخصی وجود عبارت است از «نحوه تجلی یا ظهور کمالات وجود مطلق در صورت». با اضافه کردن قیوداتی به تعریف یادشده، می‌توان تعاریف اختصاصی از زیبایی نیز ارائه کرد. نویسندگان جهت دستیابی به تعاریف عام و خاص یادشده با انکار مستدل حیثیت ماهوی برای زیبایی، حیثیت وجودی را برای آن ثابت دانسته است و در ادامه به تحلیل و استخراج مفاهیم فلسفی پرداخته‌اند که بیانگر نسبت وجود و زیبایی هستند.

خداوند خود را در قرآن با نام «صمد» خوانده است. از طرف دیگر، ممکنات نیز با صفت کثرتشان مشهود حس و عقل ما هستند. ربط وجود صمدی خداوند ـ که جایی برای غیر باقی نمی‌گذارد ـ و وجود ممکنات متکثر، یکی از مسائل اهل اندیشه الهی بوده است. نظرات مختلفی مانند وحدت شخصی وجود، تشکیک در وجود و تباین وجود خدا و ممکنات در این باب ارائه شده است. یکی از نظرات، نظریه وحدت شخصی وجود است که عرفا به آن معتقدند و ملاصدرا با اثبات عقلی آن، مدعی تکمیل فلسفه و تتمیم حکمت می‌باشد. بیان ملاصدرا مسائلی را به ذهن متبادر می‌سازد که سازگاری یا عدم سازگاری وحدت شخصی با مبانی حکمت متعالیه، یکسانی وحدت تشکیکی وجود با وحدت شخصی ملاصدرا یا مدعای عرفا و میزان وثاقت ادله عقلی وحدت شخصی وجود از جمله آنهاست. با بررسی این مسائل در حکمت متعالیه، راهی جز اذعان به وحدت شخصی وجود با همان تبیین عرفا نزد ملاصدرا باقی نمی‌ماند.

«فصل» تنها مفهومی از کلیات خمس است که ذاتاً ماهوی نیست؛ نه جوهر است و نه عرض، بلکه به قول ابن‌سینا اعم‌المفاهیم است. اعم‌المفاهیم بودن «فصل» و خروج آن از مقولات، می‌تواند نمایانگر وجودی بودن این مفهوم باشد که البته ابن‌سینا به آن تصریح نمی‌کند. نزد سهروری مفهوم «فصل» اساساً به دلیل بساطتِ هویت نوری، جایگاهی در فلسفه او ندارد و در منطق نیز با نقد تعریف مشایی، اجزای حدی، یعنی جنس و فصل را قبول ندارد. صدرالمتألهین با در نظر داشتن انتقادات سهروردی به اجزای ماهیت و با الهام از ابن‌سینا، براساس اصالت وجود بر وجودی بودن مفهوم فصل تصریح می‌کند. نزد صدرالمتألهین صورت نحوه وجود شیء در خارج است که اعتبار بشرط لایی از آن که همان فصل است از سنخ مفاهیم فلسفی است، نه ماهوی. در این مقاله نشان داده می‌شود که فصل چگونه از جایگاه منطقی به جایگاه اصیل خود در فلسفه راه می‌یابد و از عوارض ذاتی وجود بما هو وجود می‌شود.

شواهد ربوبیه کتابی در فلسفه و حکمت اسالمی، نوشته حکیم و فیلسوف شیعی، صدرالدین محمد بن ابراهیم شیرازی .این کتاب از مهمترین آثار فلسفی مال صدرا است؛ چرا که در آن، همهاندیشههای فلسفی او )در زمینههای مختلفِ االهیات، طبیعیات، نفس، معاد و...( به صورت مختصر بررسی شده است.کتاب الشواهد الربوبیه را میتوان چکیده کتاب اسفار هم به شمار آورد؛ هر چند در بخشهایی از آن، مطالبی هست که در اسفار و سایر کتب او دیده نمیشود. الشواهد الربوبیه امور اعتقادی را با عرفان و تصوف، آمیخته و با شواهدی از آیات قرآن، همراه کرده است.این کتاب در حوزههای علمیه و دانشگاهها تدریس میشود .مالهادی سبزواری بر شواهد تعلیقاتی نوشته است.صدرالدین محمد بن ابراهیم شیرازی محمد بن ابراهیم، صدرالدین شیرازی، معروف به صدرالمتألهین یا مالصدرا، از حکما و فالسفه قرن یازدهم هجری است. وی در شیراز به دنیا آمد و پس از تحصیالت مقدماتی در شیراز، برای ادامه تحصیل، به اصفهان سفر کرد. او علوم عقلی را از سید محمد باقر معروف به میرداماد و علوم نقلی را از شیخ بهاءالدین محمد عاملی فرا گرفت. سپس به زادگاهش شیراز بازگشت، ولی به جهت حسادت عدهای، مجبور به ترک آن دیار و سکونت در یکی از روستاهای قم به نام کهک شد .مالصدراسالها در انزوا به تزکیه نفس پرداخت و پس از طی مراحل سیر و سلوک، تا آخر عمر به نگارش تألیفاتی بر اساس مکتب فلسفی نوبنیاد خویش، حکمت متعالیه مشغول شد.الشواهد الربوبیه مشتمل بر پنج بخش بزرگ یا «مشهد» است. هر «مشهد» به چند «شاهد» تقسیم میشود و هر «شاهد» نیز چند «اشراق» را در بر میگیرد. شروح و تعلیقات زیادی بر کتاب شواهدالربوبیه، نوشته شده است که مهمترین آنها عبارتند از:حواشی حکیم مالعلی نوری که نسخهای از آن در کتابخانه دانشگاه تهران موجود است، حواشی حکیم مالهادی سبزواری به زبان عربی که از جامعترین و دقیقترین حواشی شواهد به شمار میآید، حواشی عرفانی و فلسفی محمدرضا قمشه ای حواشی علی حکیم حواشی علی بن عبد هللا مدرس زنوزی که این حاشیه مربوط به بخشهای آغازین کتاب است.این اثر ترجمه و تعلیقه کتاب شواهد به زبان انگلیسی است. عالوه بر ترمه و تعلیقه، یک مقدمه ای که در آن خالصه ای از افکار مال صدری گنجانیده شده است هم آوردیم.

مسئله این پایان‌نامه بررسی میزان تأثیرپذیری ملاصدرا از دشتکی‌ها است که پیش از او می‌زیستند. بیشترین توجه ما در این پژوهش به صدرالدین محمد دشتکی و پسرش غیاث‌الدین منصور دشتکی است. در واقع ملاصدرا در آثار خود به نقل و نقد از این بزرگان پرداخته و از آن‌ها یادکرده است. در این خصوص باید گفت ملاصدرا در طرح مسائل اصلی و زیربنایی فلسفه خود از قبیل: اصالت وجود، نظریه تشکیک و اتحاد نفس با قوای خود، ترکیب ماده و صورت، اثبات واجب و مسئله معاد، متأثر از آراء و اندیشه های صدرالدین دشتکی و پسرش غیاث الدین منصور بوده است؛ به عنوان مثال در بحث اصالت وجود، ملاصدرا در موضعی از کتاب اسفار، نظر سید سند را در اصالت وجود و تقدم وجود بر ماهیت به نظر خود نزدیک‌تر می‌داند، چنانکه می‌گوید، تقدم وجود بر ماهیت نزد سید سند امری پذیرفته شده بود و این همان است که نزد ما برهان بر آن اقامه شده است. همچنین در ترکیب ماده و صورت که آیا اتحادی است یا انضمامی، ملاصدرا متأثر از صدرالدین دشتکی، معتقد است ترکیب این دو اتحادی است نه انضمامی، یعنی در خارج، ماده و صورت به عنوان دو امر مستقل وجود ندارند. در بحث معاد نیز ملاصدرا نظر غیاث الدین را درباره تعلق نفس به بدن پس از مرگ نقد کرده است. در پژوهش حاضر، تلاش شده است ابتدا توضیحاتی در خصوص خاندان دشتکی و نظریاتشان داده شود و سپس میزان تأثیر گذاری این خاندان بزرگ بر برخی از اندیشه‌های فلسفی ملاصدرا بررسی شود.

این پژوهش به واکاوی نظرات فخررازی و ملاصدرا درمورد رابطه عقل و دین می‌پردازدکه: آیا می توان تمام گزاره های دینی را عقل پذیر نمود؟ تعارضات میان دستاوردهای عقل فلسفی و فرآورده های دینی، واقعی است یا ظاهری؟ راه رفع تعارض چیست؟ لذا به روش توصیفی تحلیلی نظرات آندو تبیین وبا ذکر نمونه‌های عینی نظیرشش مسأله کلامی، (تاویل، حدوث عالم؛ رویت حق تعالی، علم خداوند به جزئیات، مساله صفات و اسماء، معاد جسمانی)، بررسی و مقایسه شده است. فخررازی، منقولات را درپرتو معقولات معتبر می داند"فخرمتاخر" با گرایش به شیوه عرفانی-قرآنی به ایمان گرای خردپیشه مبدل شده است. ملاصدرا بر هماهنگی عقل و دین تاکید داشته ونسبت گزاره‌ها رابه سه شکل بیان می کند: عقل پذیر، عقل ستیز، عقل‌گریز.که معارف خردستیزوجود ندارد ومعارف عقل‌گریز خارج از محدوده عقل انسانی هستند.وی حکم قطعی در موردگزاره های فرا عقلی را منوط به عواملی همچون قطعیت در حکم عقل و فهم دقیق ونه ظاهری ازآیات می داند.