جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در آثار فلسفی سده‌های اخیر، نظریۀ وحدت وجود و کثرت موجود که با عناوین ذوق المتألهین یا ذوق تأله نیز یاد می‌شود، همواره با نام جلال‌الدین دوانی گره خورده است. طبق این نظریه، حقیقت وجود، منحصر به واجب‌الوجود است؛ اما موجود امری اعم از وجود است و شامل واجب‌الوجود و تمامی ممکنات است. اطلاق موجود بر واجب‌الوجود به‌سبب آن است که او حقیقتِ وجود است و اطلاق موجود بر ممکنات بدین‌جهت است که به ‌حقیقت وجود منتسب هستند. میراث حکمی قرون نهم، دهم و یازدهم، حکایت از آن دارند که ذوق تأله مورد اقبال حکیمان و عارفان بوده است، تا بدانجا که برخی مدعی شدند چنین تبیینی از نظام هستی، مقبول تمامی حکما و محققان بوده است. اما سؤال اینجاست که آیا دوانی در ارائۀ این نظریه، نوآور بوده و یا آنکه به تقریر دیدگاه برخی از پیشنیان خود پرداخته است؟ تفحص در میراث حکیمان پیش از دوانی، آشکار می‌کند که این نظریه مورد توجه اندیشمندان بوده است و دوانی مبتکر آن نیست. در میان اندیشمندانی که در طرح این نظریه مورد گمانه‌زنی هستند، باید قطب‌الدین رازی را صاحب این نظریه دانست و گویا انتساب این نظریه به دوانی، مربوط به جایگاه بلند او در مجامع علمی آن روزگار و سعی بسیار او در تبیین این نظریه در آثار متعددش بوده است.

جلال‌الدین دوانی یکی از دانشمندان بزرگ کانون فکری شیراز در دوره تیموری است که کتاب‌ها، رساله‌ها و نامه‌هایی بسیار نگاشته است. با توجه به نگرش موثر او در پویایی و بالندگی ادبیات عرفانی فارسی، شناخت آثار فارسی وی که غالباً در زمینه عرفان، فلسفه و کلام نوشته شده‌اند، از اهمیتی ویژه برخوردار است و بی‌شک آشنایی با اندیشه‌های این دانشمند ادیب می‌تواند زوایا و گوشه‌هایی پنهان از تاریخ تطور ادب حکمی و عرفانی را روشن گرداند. بررسی فهرست نسخ خطی کتابخانه‌ها نشان می‌دهد در اکثر آنها درباره آثار دوانی خطاها و اشتباهات کتاب‌شناختی و نسخه‌شناختی فراوان وجود دارد که سلسله‌وار به آثار بسیاری از نویسندگان بعدی راه یافته است. بدیهی است که پیش از داوری درباره آرا و افکار او، تحقیق درباره اصالت آثارش ضرورت دارد. از این رو هدف پژوهش حاضر، نسخه‌شناسی انتقادی آثار فارسی منسوب به دوانی است تا از رهگذر آن، صحت و سقم آنها روشن گردد. در این جستار از رهگذر روش مطالعه تطبیقیِ دست‌نویس‌های فارسی دوانی در کتابخانه‌های سراسر جهان، پاره‌ای از آگاهی‌های نسخه‌شناختی و کتاب‌شناختی ما درباره آثار دوانی به ‌ویژه عنوان و تعداد آثار فارسی اصیل و غیراصیل او تصحیح شده است. نتایج نسخه‌شناسی انتقادی حاضر نشان می‌دهد دوانی دست کم بیست و چهار اثر فارسی اصیل دارد که در میان آنها هشت رساله تصحیح نشده به چشم می‌خورد. به پیوست این پژوهش، هشت رساله فارسی غیرچاپی اخیر به منظور ارائ‌ه متنی مستند و منقح و کامل، بر اساس قدیم‌ترین و صحیح‌ترین و کامل‌ترین نسخه‌های موجود تصحیح شده‌اند. آثاری که در رساله پیش رو تصحیح شده‌اند، به ترتیب عبارتند از: 1) «تحفه روحانی»، 2) «امتناع الحکم علی المعنی الحرفی»، 3) «جبر و اختیار»، 4) «حساب»، 5) «کمیلیه»، 6) «گوهر ایمان»، 7) «علم و اراده الهی» و 8) «عروض منظوم».