جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ابن ­تیمیه مدّعی است که به اتفاق اهل حدیث و غیر اهل حدیث، روایت «إن فاطمة أحصنت فرجها فحرم الله ذریتها على النار» دروغ است؛ اما این ادعا از دو جهت دارای اشکال است. اولاً این روایت در کتب متعدّد اهل حدیث که قبل از ابن­ تیمیه می­زیستند و مورد تأیید وی بوده­اند، نقل شده و همچنین بعد از ابن­ تیمیه نیز این روایت را بزرگان اهل حدیث، در کتب متعدّد نقل کرده­اند. ثانیا به نصّ روایات متعدّد دیگری از پیامبر6 با مضمون حُرمت آتش بر ذرّیه حضرت زهرا3، معلوم می‌شود که هیچ­گونه ملازمه­ای میان پاک­دامنی و حُرمت آتش بر ذرّیه آن حضرت وجود ندارد؛ چنان­که برخی از بزرگان اهل سنت، به نفی ملازمه تصریح کرده­ و این روایت را مختصّ به فضائل حضرت زهرا دانسته­اند.

به‌اعتقادِ سلفیۀ جهادی هر مسلمانی که به دستورات الهیِ بیان‌شده در قرآن و سنت عمل نکند، کافر است و از دین خارج می‌شود. در مقالۀ پیشِ‌رو با روش توصیفی‌تحلیلی، با استفاده از مبانیِ فکریِ سلفیه به بررسیِ این دیدگاهِ سلفیۀ جهادی پرداخته شده و روشن گردیده است که اولاً: به‌اتفاقِ علمای اسلام اگر عمل‌نکردن به دستورات الهیِ بیان‌شده در قرآن و سنت به‌دلیل عدم‌اعتقاد به آن دستور یا به‌دلیل انکارِ آن باشد، می‌تواند موجب کفر و خروج از اسلام شود؛ اما اگر کسی به‌خاطر جهالت، سستی و تنبلی، ترس، مصالح فردی یا مصالح نفسانی از عمل به برخی از دستورات الهی اجتناب ورزد، هرچند عمل وی از مصادیق کفر اصغر است، نمی‌توان وی را کافر و خارج از دین اسلام دانست و نمی‌توان عملِ او را از مصادیق کفر اکبر به شمار آورد. ثانیاً: سلفیۀ جهادی «التزام حاکمان کشورهای اسلامی به مصوبات مجالس قانون‌گذاری و پارلمان‌ها» را از مصادیق عمل‌نکردن به دستورات الهی دانسته‌اند؛ در حالی که دلیلی بر این مسئله وجود ندارد و حاکم می‌تواند با این قید که مصوبات مجالس در صورتی لازم‌الاجرا هستند که با شرع مقدس اسلام منافات نداشته باشند، هم به آن مصوبات ملتزم شود و هم به دستورات الهی عمل کند.

دربارۀ رابطۀ مفهومیِ «ایمان» و «عمل» دیدگاه‌های مختلفی بیان شده است. برخی مانند خوارج راه افراط، و برخی مانند مرجئه راه تفریط را پیموده‌اند. جستار حاضر درصددِ بیان بررسیِ دیدگاه ابن‌تیمیه در این زمینه برآمده است و می‌توان از ظاهر کلمات ابن‌تیمیه سه نظریه را استخراج کرد: 1. رکن بودنِ مطلقِ عمل برای ایمان؛ 2. تلازم بین ایمان و عمل؛ 3. تقسیم اعمال به باطنی و ظاهری و ادعای رکنیتِ اعمال باطنی. در این صورت، عمل قلبی، جزءِ ایمان خواهد بود؛ اما اعمال ظاهری لازمۀ جداناپذیر ایمان‌ هستند. جمع‌بندیِ دقیق سه نظریه به جزء بودنِ عمل برای ایمان ختم می‌شود و با دقت عقلی، نظریۀ سوم به همان نظریۀ اول برمی‌گردد. با این بیان، ابن‌تیمیه اعمال ظاهری را در ظاهر، داخل در مفهومِ ایمان ندانسته است؛ اما لازمه‌ای جدایی‌ناپذیر برای اسلام قرار داده که همان جزئیتِ عمل را نشان می‌دهد. این در حالی است که شیعه و ائمۀ مذاهب اربعه نظری برخلاف نظر ابن‌تیمیه دارند و عمل را داخل در مفهوم ایمان ندانسته‌اند.

سلفی­ها دایره تکفیر را در مسائل گوناگونی گسترش داده و به نوعی اکثر مسلمانان را تکفیر می­کنند. مسئله تارک­الصلاة از جمله فروعات فقهی است که سلفی­ها آن را دستاویزی برای تکفیر مسلمانان قرار داده‌اند. ابن­تیمیه دو مورد را محل نزاع و اختلاف بین علما بیان نموده است. مورد اول، اشاره به ترک نماز به­دلیل کسالت و تنبلی، همراه با اقرار به وجوب نماز و مورد دوم، ترک نماز، بدون اقرار و بدون انکار نماز است. در این دو مورد، نظر ابن­تیمیه حکم کفر به­معنای خروج از ملتِ تارک نماز است. در این تحقیق، با روش توصیفی به نقد نظریه پرداخته می­شود و روشن می­گردد اولا، نظر ابن­تیمیه مخالف نظر مشهور اهل­سنت بوده، ثانیا، اخبار و آیات دلالت می­کنند، افرادی تا ابد در عذاب جهنم خواهند بود، که منکر باشند؛ اما اگر کسی منکر نباشد، نمی‌توان آن آن شخص را محکوم به کفر کرد؛ همچنین در تارک­الصلاة، اگر شخصی وجوب نماز را انکار نکرده باشد، نمی­توان حکم به کفر او داد. محل نزاع دوم از متفردات ابن­تیمیه بوده و اشکالاتی را دارد که در مقاله به آن پرداخته شده است.

بسیاری از دانشمندان اهل‌سنت، نزول آیه 274 سوره بقره، معروف به «آیه انفاق» را در شأن امیرالمؤمنین امام علی دانسته‌اند. ابن­تیمیه با اقامه چند شبهه سعی در انکار این موضوع دارد. این مقاله سعی دارد، با مراجعه به منابع معتبر اهل‌سنت، به بررسی این ادعا بپردازد؛ بر اساس گزارشات و سند­های متعدد، این شأن نزول از سوی بسیاری از دانشمندان شیعه و اهل‌سنت صحیح و پذیرفته شده است و روایات آن از طرق متعدد و توسط علمای بسیاری نقل شده است. ابن‌تیمیه با استشهاد به ­ضعف سند در یک مورد، سعی دارد که روایتِ در این خصوص را کذب و دروغین معرفی کند؛ در حالی­که همین روایت از طرق دیگری نیز رسیده که ضعف سند را جبران کرده است. وی در مغالطه‌ای آشکار، با استدلال به عام بودن مفهوم آیه، درصدد رد و تکذیب سبب نزول است؛ در حالی­که همه می­دانند، سبب نزول، هیچ ارتباطی به عام بودن مفهوم آیه ندارد و در حین اینکه مفهوم آیه عام است و همیشه می‌توان به آن عمل کرد، اما سبب نزول آیه خاص بوده و از طریق روایات و نقل ثابت می‌شود. وی ادعا می‌کند که سبب نزول فضیلت نیست؛ در حالی­که همه دانشمندان آن را فضیلت شمرده‌اند و حتی خود او در دیگر موارد، به فضیلت بودن آن استدلال کرده است.

پژوهش حاضر به بررسی دیدگاه ابن‌تیمیه در موضوع سوگند به ­غیرالله می­پردازد. ابن‌تیمیه از نظر فقهی برخلاف عموم فقها، سوگند به­ غیرالله را حرام می­داند؛ اما اختلاف اساسی ابن‌تیمیه با سایر علمای اسلام در نگاه اعتقادی او به موضوع است. وی با استناد به حدیثی مرسل، قسمِ به ­غیرالله را شرک و مخالف توحید الوهی می­داند. این مقاله با استفاده از متون حدیثیِ مورد قبول ابن تیمیه، به بررسی و تحلیل این مسئله می­پردازد و روشن می­گردد، مشرک دانستن مسلمانان، به سبب سوگند به­ غیرالله، برخلاف ظاهر آیات و سنت صحیح پیامبر و سیره صحابه است. علاوه بر اینکه شرک دانستن قسم به­ غیر­الله، برخلاف مبانی ابن ‌تیمیه در بحث عبادت و مبنای برتری سلف بر خلف است؛ همچنین ابن­ تیمیه در معنا کردن روایات دچار سوء برداشت شده و فهم خود را بر روایت، تحمیل نموده است؛ افزون بر آن، ابن‌تیمیه در مقام عمل نیز ملتزم به گفتار خود نبوده و بارها سوگند به ­غیرالله خورده است.

یکی از مسائلی که ابن­تیمیه و وهابیت با علمای اهل­سنت مخالف هستند، مسئله نقش یزید در به شهادت رساندن امام حسین علیه السلام است؛ با تحقیقات انجام‌ شده، به­دست می‌آید که یزید، برخلاف ادعای ابن­تیمیه، دستور به ­کشتن امام حسین علیه السلام داد و با شهادت امام حسین علیه السلام، بسیار خوش­حال شده بود. اهل­بیت: نیز به­عنوان اسیر به شام فرستاده شدند و بعضی از علمای اهل­سنت مانند ذهبی و آلوسی، یزید را ناصبی نامیدند. قیام امام حسین علیه السلام در مقابل یزید، حق و موافق شرع بوده است؛ برخلاف توهمات ابن­تیمیه که معتقد است، در قیام امام حسین علیه السلام فساد بوده است. ابن­تیمیه اعتقاد دارد، لعن یزید جایز نیست؛ در حالی­که بسیاری از بزرگان اهل­سنت مثل احمد و اصحابش (خلال، عبدالعزیز، ابویعلی و ابن­جوزی)، قائل به لعن یزید بودند و برای آن دلایلی ذکر کرد­ه­اند. یزید از جمله کسانی بود که اصرار بر گناه داشت و گزارشی مبنی بر توبه یزید در تاریخ ثبت نشده است.

این مقاله به ­بررسی تطبیقی دیدگاه ابن­ تیمیه و مکتب دیوبندیه در مبحث تاویل صفات خبری می ­پردازد. در این مقاله مشخص می شود که دیوبندیه با ابن­ تیمیه، در مسأله تاویل صفات خبری از جهاتی اتفاق نظر و از جهاتی دیگر، اختلاف نظر دارد. ابن ­تیمیه در تمام صفات خبری، اصل را بر ظاهرگرایی گذاشته و به هیچ­وجه تاویل را نپذیرفته و حتی اهل تاویل را افرادی منحرف می داند؛ اما علمای دیوبندیه در مسأله رویت خداوند در قیامت، مانند ابن­ تیمیه تمسک به ­ظاهر آیات و روایات نموده و آن را اثبات می کنند. در مسأله اثبات جهت و مکان برای حق­ تعالی، برخلاف ابن تیمیه، این دو صفت را از خداوند سلب می­ کنند؛ ولی در مورد صفات دیگری نظیر (یدالله، وجه‌الله، استوای بر عرش)، دچار اختلاف آرا شده ­اند. برخی نیز مانند ابن­ تیمیه ظاهرگرا شده و برخی دیگر برخلاف او قائل به جواز تاویل هستند. در این نوشتار پس از معرفی اجمالی ابن­ تیمیه، مکتب دیوبندیه و صفات خبری، به‌بررسی تطبیقی دیدگاه ابن­ تیمیه و دیوبندیه راجع به مصادیق صفات خبری می‌پردازیم.

از سده‌های نخست قمری در جهان اسلام دیدگاه‌های مختلفی درباره تفسیر پاره‌ای از آیات و روایات نبوی، پدید آمد، که بعدها به صفات خبری شهرت یافتند. صفات خبری، صفاتی هستند که در متون دینی به خدا، انتساب یافته‌اند، اما ازنظر عقلی انتساب در معنای ظاهری این صفات به خدا محال می‌نماید. چگونگی انتساب این صفات، به خدا، دیدگاه‌های مختلفی را بین متفکران مذاهب اسلامی پدید آورده است. این رساله به تطبیق مبانی و لوازم دیدگاه سه شخصیت اشعری، سلفی و امامی در تحلیل صفات خبری می‌پردازد. رازی اشعری و فاضل مقداد، کاربرد صفات خبری را درباره خدا، مجازی دانسته و آنها را تأویل کرده‌اند. اما ابن تیمیه آن‌ها را درباره خدا و انسان، به معنای حقیقی و ظاهری تفسیر کرده، با این تفاوت که کیفیت این صفات را درباره انسان، معلوم اما درباره خدا مجهول می‌داند. عقل‌گرایی (تقدم عقل بر نقل)، اعتقاد به ماورای حس و پذیرش مجاز در قرآن، از مبانی فخر رازی و فاضل مقداد، همچنین ظاهرگرایی (تقدم نقل بر عقل)، حجیت فهم سلف، حس‌گرایی و انکار مجاز در قرآن، از مبانی ابن تیمیه در تحلیل این صفات است. تنزیه خدا از تشبیه، تجسیم و دیگر محدودیت‌های مادی، لازمه دیدگاه رازی و فاضل مقداد، تعطیل‌گرایی و عدم امکان شناخت خدا، پیامد دیدگاه ابن تیمیه در معناشناسی این صفات است. همچنین یکسان‌انگاری خدا با انسان، جسم‌انگاری، مکانمندی، ترکیب و نیازمندی او، لازمه دیدگاه سلفیان از نگاه هستی‌شناسی در تحلیل این صفات است. اما تأویل‌گرایان برای رهایی از چنین لوازمی، صفات خبری را تأویل کرده‌اند. فخر رازی و فاضل مقداد در معناشناسی صفات خبری بسیار همسویند. رازی در تحلیل این صفات از اصل اشعری خود -اثبات بدون کیفیت- روی‌گردان و با امامیه هم‌عقیده شده است. این همسویی به اشتراک آن دو در مبانی تأثیرگذار در این صفات برمی‌گردد.

مسأله نسخ یکی از مسائل بسیار مهم در علوم قرآنی است که میان صاحبنظران در تعریف و مصادیق آن اختلافات فراوانی وجود دارد. قرآن مجید خود در چند آیه به وقوع نسخ در قرآن تصریح فرموده است(بقره/ 106؛ نحل/ 101؛ رعد/ 39). نوع مواجهه با مسأله نسخ می‌تواند موجب پذیرش یا انکار حجیت ظاهری آیات فراوانی از قرآن باشد. جریان سلفی- تکفیری فرقه‌ای منسوب به اهل سنت با گرایش و رویکردی خاص در تفسیر و علوم قرآنی برداشتی متفاوت‌تر از سایر فرق اسلامی در موضوع نسخ دارد. به نظر، این اختلاف خود یکی از عوامل شکل گیری فتنه‌ها، خونریزی‌ها و کشتن مسلمان‌ها در عصر حاضر است. این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی و رویکرد اسنادی و نیز آگاهی از ضروت شناخت مبانی فکری جریان سلفی- تکفیری به مطالعه و تحلیل نسخ در دیدگاه آنان می‌پردازد و در پایان به این نتیجه می‌رسد که سلفیان نسخ اصطلاحی را انکار می‌کنند و نسخ را در معنایی به کار می‌برند که شامل تخصیص، تقیید، مطلق، استثنا و... هم می‌شود. عدم توجه به این نکته می‌تواند موجب خطا در قضاوت‌های ما باشد.