مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

نظام های حقوقی در جهان امروز بر پایه یک نظریه مشخص و یک مبنای فکری معین بنیانگذاری شده اند و همواره تلاش شده است تا در عالی ترین سند رسمی کشور یعنی قانون اساسی هریک از این نظام های حقوقی، مؤلفه های بنیادین نظری سازنده نظام حقوقی درج شود. از آنجایی‌که نهضت اسلامی به رهبری حضرت امام خمینی (ره) به سرانجام رسید و ایشان از سالیان پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، نظریه «ولایت فقیه» را تببین و تشریح فرموده بودند، این نظریه به عنوان پایه ای بنیادین وارد عرصه حقوق اساسی ایران شد تاجایی که با تلاش منتخبان ملت به صورت یک اصل ویژه در قانون اساسی مصوّب سال 1358 جمهوری اسلامی ایران مورد تأکید قرار گرفته است. یکی از فقهای منتخب ملت در مجلس بررسی نهایی قانون اساسی که نقشی بی‌بدیل و تأثیر غیرقابل انکاری در تصویب و تثبیت اصل ولایت فقیه داشته است، مرحوم شهید آیت الله دکتر سیدمحمد بهشتی (ره) است. پژوهش حاضر با اتخاذ روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای در پی‌ پاسخ به این پرسش مهم است که حدود اختیارات نهاد ولایت فقیه در منظومه فکری شهید بهشتی مبتنی بر حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران چگونه تحلیل و ارزیابی می‌شود؟ یافته‌های این تحقیق بیانگر آن است که از آنجایی‌که نهاد «ولایت فقیه» از نگاه شهید بهشتی، در راستای تداوم‌بخشی به نهاد امامت ائمه اطهار (علیهم‌السلام) در جامعه اسلامی محسوب می‌شود، در نتیجه این نهاد مرکز ثقل نظام حقوق اساسی جمهوری اسلامی محسوب شده و به همین دلیل، حدود اختیارات ولی فقیهِ حاکم، به شکل مطلقه و گسترده‌ای می‌باشد؛ بدین مفهوم که اصل بر اِعمال ولایت از جانب شخص فقیهِ حاکم از راه‌ها و شیوه‌های پیش‌بینی‌شده در متن اصول قانون اساسی است، هرچند این امر به معنای نفی صلاحیت از وی برای اِعمال ولایت مطلقه در مواقع ضروری که دائرمدار مصلحت عمومی جامعه اسلامی می‌باشد، نخواهد بود.

هدف از این مقاله صورت‌بندی ارکان چهارگانۀ عدالت اجتماعی با تمرکز بر میراث اندیشه‌ای شهید بهشتی است. ذیل چهار رکن اصلی یعنی سطوح فردی، نظام تدبیر و تمشیت امور، نظام تعاملات اجتماعی و نظام تبادلات اقتصادی مؤلفه‌هایی مطرح شده است که در ارتباطی منسجم به یکدیگر پیوند خورده و سازندۀ ارزشی به نام عدالت اجتماعی‌اند. مقاله حاضر با روش اکتشافی‌توصیفی به دنبال پاسخ به این پرسش است که نظریۀ عدالت اجتماعی شهید بهشتی چگونه تحقق می‌یابد؟ مهم‌ترین نتیجۀ حاصل از بررسی نظرات و اندیشه شهید بهشتی، دستیابی به این حقیقت است که ابتنای تمامی ارکان و مؤلفه‌های چهارگانۀ عدالت اجتماعی بر پایۀ آموزه‌های عقلانی و وحیانی دین اسلام و منطبق بر فطرت است که در ارتباطی نظام‌مند بر یکدیگر اثرگذارند. بنابراین، هرگاه عدالت در صورت و کالبد این مؤلفه‌ها متبلور شود، تحقق عینی عدالت اجتماعی را در پی دارد. در مقابل هرگاه از برخی ارکان نظریه غفلت شود یا به تمامه تحقق نیابد، نظام اجتماعی عادلانه در معنای مدنظر ایشان محقق نشده است.

هدف پژوهش حاضر بررسی آراء متفکرین ایرانی پیرامون جایگاه سیاسی زنان با تاکید بر گفتمان‌های میرزای نائینی و شهید بهشتی است. در چارچوبی توصیفی تحلیلی و با کاربست روش تحلیل گفتمان لاکلا و موفه، پژوهش حاضر درصدد پاسخ به این سؤال است که، زن و جایگاه سیاسی وی، در گفتمان این دو متفکر بر چه مختصاتی مبتنی است؟ نتایج حاکی از آن است که میرزای نائینی تلاش کرد گفتمان خود را متناسب با مناسبات، اصول و قواعد جدید و در جهت تأمین مصلحت عمومی مردم با در نظر داشتن مبانی دین اسلام، ارائه دهد. گفتمانی که در تقابل با رویکرد سنتی پیش از مشروطه و نگاه ابزاری به زن در اندیشه مدرن، با اقتباس از اندیشه‌های مدرنیستی مبتنی بر قانون، برابری انسان‌ها و نقش‌آفرینی زنان و مردان در تعیین سرنوشت سیاسی اجتماعی، شالوده‌های خود را تثبیت می‌کرد. در دوران انقلاب اسلامی نیز شهید بهشتی که تعصبات سنتی، مدرنیسم پهلوی و بی‌توجهی به هویت دینی را به‌عنوان غیر شناسایی می‌کرد، ضمن اعتقاد به‌حق طبیعی انسان‌ها، با اتکاء بر مبانی دینی و با توجه به مقتضیات زمانی، زن را نه در موقعیتی مادون مرد، بلکه برابر با وی قرار می‌دهد. در واقع رویارویی ایران با گفتمان مدرنیسم سبب شد تا متفکرانی همچون نائینی در زمان مشروطه و بهشتی در زمان انقلاب، به اتکاء بر ابزارهایی همچون اجتهاد، بسیاری از دال‌های گفتمان مدرن همچون برابری زن و مرد یا حضور اجتماعی زنان در فعالیت‌های مختلف سیاسی و اجتماعی را در درون خود جذب کرده و مجدد هویت‌بخشی کنند. با وجود شباهت‌هایی که در نوع نگاه به زن در گفتمان دو چهره مورد مطالعه دیده می‌شود، به‌ویژه در مسائلی همچون آزادی در چارچوب شریعت، حجاب و غیره، می‌توان این تمایز را دریافت که در گفتمان نائینی با توجه به شرایط زمانی و مقتضیات سیاسی اجتماعی آن دوران که بیشتر مطالبات دموکراتیک مورد توجه مشروطه‌خواهان بود، لاجرم نگاه نائینی به مقوله زن درواقع تابعی در کنار دیگر توابع بوده و به شکل مستقل مورد تمرکز و تأکید قرار نگرفته است. اما در گفتمان بهشتی که مشخصاً برآمده از شرایط انقلابی و شکل‌گیری چارچوب اسلام فقاهتی پس از انقلاب است، با نگاهی نو از درون گفتمان سنّت، ضمن شناسایی و تأکید بر ابعاد مختلف کنشگری زنان، این مقوله را در بعد عملیاتی تحلیل نموده است؛ حال ‌آنکه در گفتمان نائینی، به دلیل تداوم ساختار سنّتی ایران دوره مشروطه و عدم انجام اصلاحات اساسی در حوزه زنان، کماکان گفتمان سنّتی پیش از مشروطه دارای غلبه بود.

«بحثی درباره‌ی مرجعیت و روحانیت» عنوان کتابی است که در سال ۱۳۴۰ و پس از درگذشت آیت‌الله بروجردی منتشر گردیده و از ماخذ برجسته در مرجعیت‌پژوهی محسوب می‌گردد. با درگذشت آیت‌الله بروجردی در فروردین ماه ۱۳۴۰، جامعه‌ی ایران با خلاء مرجعیت واحد مواجه شد. در این زمان عالمان برجسته نظیر آیت‌الله حکیم در نجف، و آیت‌الله گلپایگانی، آیت‌الله خمینی و آیت‌الله شریعتمداری در قم، هیچ‌یک در جایگاهی قرار نداشتند که بتوانند خلاء مرجعیت عام حاصل از درگذشت آیت‌الله بروجردی را رفع نمایند. مجموعه‌ی «بحثی درباره‌ی مرجعیت و روحانیت» در واقع متن مکتوب و ویرایش‌یافته‌ی سخنرانی‌های نه تن از چهره‌های حوزوی و دانشگاهی در کنگره‌ی سراسری انجمن‌های اسلامی در شهریور ۱۳۴۰ می‌باشد. از آن‌جا که تشکیل این کنگره از نظر زمانی قریب پنج ماه بعد از رحلت آیت‌الله بروجردی بود، در موضوعات مطروحه بحث زیادی درباره‌ی مرجعیت و چگونگی انتخاب آن به عمل آمد. در واقع این برنامه از تدابیر اتخاذ شده از سوی انجمن اسلامی دانشجویان بود. آنان برای این منظور از نُه تن از صاحب‌نظران دعوت به عمل آوردند که درباره‌ی انتخاب مرجع بحث شود. این مباحث عرصه‌های جدیدی را در خصوص نقش و عملکرد اجتماعی و سیاسی مراجع گشود. ماحصل مباحث و سخنرانی‌های این کنگره، در کتابی با عنوان «بحثی درباره‌ی مرجعیت و روحانیت» چاپ شد و در دسترس همگان قرار گرفت. در مقدمه‌ی کتاب ضمن ذکر اهمیت مرجعیت و تقلید (به خصوص بعد از فوت آیت الله بروجردی) به تشکیل جلساتی به اهتمام عده‌ای از بانیان انجمن‌های اسلامی تهران و شهرستان‌ها و وابستگان به دبیرخانه‌ی انجمن‌های اسلامی ایران اشاره شده که در پاییز و زمستان ۱۳۴۰ به منظور چاره‌اندیشی انتخاب مرجع صورت گرفته است. به گفته‌ی نویسنده‌ی مقدمه‌ی این مجموعه، محققان این مجموعه ابتدا درصدد آن بوده‌اند که «نماینده‌ای صالح و دارای شرایط برای مرجعیت را معرفی کنند تا شیعیان پس از رحلت آیت‌الله بروجردی از او تقلید کنند»، اما در ضمن پژوهش خود متوجه شده‌اند که تحلیل و بررسی مباحث زیربنایی مرجعیت ضروری‌تر است؛ از این‌رو مباحث این مجموعه به مسائل کلی مرتبط با مرجعیت اختصاص یافته است. فهرست مقالات این مجموعه و نویسندگان آنها بدین شرح است: علامه طباطبایی؛ اجتهاد و تقلید در اسلام و شیعه ابوالفضل مجتهد زنجانی؛ شرایط و وظایف مرجع مرتضی مطهری؛ اجتهاد در اسلام علامه طباطبایی؛ ولایت و زعامت مهدی بازرگان؛ انتظارات مردم از مراجع سید محمد بهشتی؛ روحانیت در اسلام و در میان مسلمانان مرتضی مطهری؛ مشکل اساسی در سازمان روحانیت آیت الله سید محمود طالقانی؛ تمرکز و عدم تمرکز مرجعیت و فتوا سید مرتضی جزایری؛ تقلید اعلم یا شورای فتوا مرتضی مطهری؛ مزایا و خدمات مرحوم آیت الله بروجردی

اين‌ كتاب‌ مجموعه‌اي‌ از گفتارها و نوشتارهايي‌ از شهيد آيت‌ الله‌ دكتر بهشتي‌ است‌ پيرامون‌ موضوع‌ ولايت، مسئله‌ رهبري‌ و نهاد روحانيت. با توجه‌ به‌ اينكه‌ دكتر بهشتي‌ خود در سلك‌ روحانيت‌ بوده‌ و در مديريت‌ فعاليت‌هاي‌ اجتماعي‌ مشاركتي‌ فعال‌ داشته‌ و در شكل‌گيري‌ نهضت‌ انقلابي‌ مردم‌ ايران‌ و نهادهاي‌ بنيادين‌ نظام‌ جمهوري‌ اسلامي‌ نقشي‌ مؤ‌ثر ايفا نموده، ديدگاهها و نقطه‌ نظراتي‌ كه‌ طي‌ اين‌ گفتارها و نوشتارها مطرح‌ مي‌شود از دو جهت‌ داراي‌ اهميتي‌ بسيار است: نخست‌ اينكه‌ مصدر اين‌ مباحث‌ عالم‌ ديني‌ روشن‌ بين‌ زمان‌شناسي‌ است‌ كه‌ از واقعيتهاي‌ اجتماعي‌ تحليلي‌ عميق‌ و دركي‌ گسترده‌ دارد و بر اين‌ اساس‌ تلاش‌ مي‌كند تا پاسخ‌ پرسشهاي‌ مطرح‌ در اين‌ زمينه‌ها را با مراجعه‌ به‌ منابع‌ و ماخذ انديشه‌ اسلامي‌ استنباط‌ و استخراج‌ كند و ديگر اينكه‌ راه‌ را براي‌ شناخت‌ بهتر بخشي‌ از ابعاد انديشة‌ يكي‌ از رهبران‌ انقلاب‌ اسلامي‌ و بنيانگذاران‌ جمهوري‌ اسلامي‌ هموار مي‌سازد. نكتة‌ شايان‌ توجه‌ در مورد گفتارها و نوشتاري‌ كه‌ در اين‌ كتاب‌ آمده‌ اين‌ است‌ كه‌ بخشي‌ از آنها در فضاي‌ پيش‌ از انقلاب‌ اسلامي‌ و غالبا در جمع‌ افرادي‌ مطرح‌ شده‌ است‌ كه‌ داراي‌ دانش‌ ديني‌ مناسبي‌ بوده‌اند و به‌ نسبت‌ گفتارهايي‌ كه‌ در سالهاي‌ پس‌ از انقلاب‌ براي‌ عموم‌ مردم‌ ايراد شده‌ از بار نظري‌ بيشتري‌ برخوردار است. نوشتاري‌ كه‌ با عنوان‌ “روحانيت‌ در اسلام‌ و در ميان‌ مسلمين” در اين‌ مجموعه‌ آمده‌ نخستين‌ بار در سال‌1341 در مجموعه‌اي‌ با نام‌ بحثي‌ دربارة‌ مرجعيت‌ روحانيت‌ توسط‌ شركت‌ سهامي‌ انتشار منتشر شده‌ كه‌ در كنار مقالاتي‌ ديگر از مرحوم‌ آيت‌ الله‌ حاج‌ سيد ابوالفضل‌ موسوي‌ مجتهد زنجاني، مرحوم‌ آيت‌ الله‌ شهيد استاد مرتضي‌ مطهري، مرحوم‌ مهندس‌ مهدي‌ بازرگان، مرحوم‌ آيت‌ الله‌ سيد محمود طالقاني‌ و آيت‌ الله‌ سيد مرتضي‌ جزائري‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است.