مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

معناشناسی، مطالعه‌ی علمی معنا و تجزیه و تحلیل گفتمان و فرایندی برای فهم و درک مفاهیم است که بررسی کاربرد آن در قرآن کریم، به شناسایی ارتباط معنایی واژگان به کار رفته منجر می‌شود. در این مقاله نگارنده ضمن اشاره به چگونگی پیدایش واژه نزول و به دست آوردن معنای وضعی و اولیه آن، سیر تطور معنایی و چگونگی استعمال آن در معانی دیگر را بررسی کرده و وجه ارتباط این معانی را با معنای اصلی بیان و تشریح نموده‌است. همچنین به کاربردهای قرآنی واژه نزول همچون: نزول باران، نزول آهن، نزول لباس و... اشاره شده و سپس به بررسی معناشناسی توصیفی نزول پرداخته شده است. با بررسی‌های به عمل آمده در قرآن کریم و کتب و مقالات، به ویژه تفاسیر معتبر موجود، کلمات وحی، ارسال، مجیء و... به عنوان واژگان جانشین و کلمات ایمان، قرآن، نور و... به عنوان واژگان هم‌نشین واژه‌ی نزول مشخص شد. همچنین واژگان متقابل نزول، شناسایی گردیدند.

تمثّل واژه‌ای قرآنی و دارای بار و معنایی فلسفی است. در قرآن کریم، این کلمه تنها در آیه «فأَرْسَلْنا إِلَیْها رُوحَنا فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِیًّا» (مریم/17) به کار رفته است؛ اما آیات بسیاری، حکایت از وقوع و جاری بودن مسأله تمثّل در موارد متعدد دارد و این امر، باعث اهمیت بیشترموضوع شده است. از نمونه‌های تمثّل در قرآن، می‌توان به تمثل فرشتگان، تمثّل شیطان، تمثّل افعال و صفات، مشاهدات پیامبر در معراج، تمثّلات در رؤیاها و... اشاره کرد.از منظرعلامه طباطبایی(ره)، معنا و حقیقت تمثل در قرآن عبارت از این است که موجودی فرا مادی بدون این‌که هویت و حقیقت خودش را از دست دهد، در حواس بشر، به صورت مثالی ظهور پیدا کند، مانند این‌که فرشته‌ای برای مریم(س) در صورت انسانی متمثّل شد. هدف اصلی این پژوهش، تبیین حقیقت تمثّل و بیان مصادیق قرآنی آن است و در پی آنیم که نشان دهیم تفسیر شریف المیزان با صبغه فلسفی خود توانسته است علاوه بر تبیین حقیقت تمثل، به شرح و تفسیر برخی از آیات با توجه به مساله تمثل بپردازد.

بحث مجاز در قرآن با علم بیان مرتبط است که همراه با علم معانی و بدیع علوم مربوط به بلاغت را تشکیل می‌دهند. برخی معتقدند اگر مجاز از قرآن حذف شود نصف زیبایی قرآن از دست می‌رود. در باره مجاز در قرآن، دو دیدگاه عمده وجود دارد: 1ـ قائلین به مجاز در قرآن؛ 2ـ مانعین مجاز در قرآن. هدف این نوشتار نقد و بررسی ادله مخالفین مجاز در قرآن است. دو شخصیت بزرگ این دیدگاه ابن تیمیه و شیخ شنقیطی است که ابتدا دیدگاه آنان نقد وبررسی می‌شود و سپس ادله دیگر صاحب نظران معاصر این دیدگاه نیز موردنقد وبررسی قرار می‌گیرد.

فهم رایج از تحدی قرآن این است که این کتاب بساط آزمونی دائمی‌گسترده تا مخالفان را به مثل‌آوری برای قرآن وادارد و از راه مقایسه آنها با قرآن، حقانیت و الهی بودن قرآن آشکار شود. این تلقی بخصوص در دوران معاصر، اشکالات متعددی را بر قرآن سبب شده از جمله این که مخالفان به جای تلاش برای ابطال قرآن از طریق همانند سازی برای آن، دست در اموری کلی‌تر و عمیق‌تر انداخته اند.پژوهش حاضر با بازتقریر تحدی بمثابه مقدمه یک استدلال عقلی- و نه یک آزمون تجربی-، نشان می‌دهد غرض از تحدی این بوده ‌است ‌که با به اذعان‌آوری مخاطبان به عجز از مثل‌آوری برای قرآن و قرار دادن این اذعان در مقدمه یک استدلال، آشکارکند که این کتاب منشأ غیر بشری دارد.آن گاه به عنوان شاهد این تحلیل، با مروری بر معارضه‌های نقل‌شده با تحدی، نشان‌می‌دهد که معاصران نزول قرآن هم رویکرد تجربه و آزمون را برای تحدی جدی نگرفتند.

بحث مبانی عرفان در مکتب اهل بیت(ع) از بررسی آیات قرآن و فهم مفسران عارف از این آیات جدا نیست که در سیر تاریخی خود در قالب بیان عارفان و مفسران عرفانی از این سخنان عرضه شده و در متون گوناگون عالمان نحله های دیگر جای گرفته است. اهمیت بررسی این مبانی، بدین جهت است که آیات و روایات دارای ابعاد گوناگونی است که این نحله از جهت دانش و زاویه دید خود از آن بهره برده و برداشت‌های متفاوتی متناسب با اهداف هستی‌شناسانه و انسان‌شناسانه کرده‌اند. از سوی دیگر این گرایش هرچند در بستر فرهنگ عمومی مسلمانان پدید آمد و عارفان برجسته آن، از اهل سنت بوده‌اند، اما در میان مؤلفان شیعه، رنگ و جلوه دیگری پیدا کرده و معارف بسیار غنی‌تری ارائه شده است؛ زیرا از آبشخور دیگری سیراب شده است. مهم‌ترین نکته این برجستگی، پشتیبانی آن به روایات و آموزه‌های اهل بیت است. حال اگر نظریه برخی شیعه‌شناسان را در نظر بگیریم که معتقدند منبع افکار و منشا معارف کامل شریعت اسلام، امامان شیعه هستند، یا جنبه باطنی اسلام را تشیع می‌دانند، اهمیت جایگاه اهل بیت و تأثیرگذاری آن در عرفان اسلامی و سخنان عارفان و مبانی فکری آنان به خوبی آشکار می‌شود. در این مقاله سعی شده، با مروری تاریخی از پیشینه این دانش در فرهنگ شیعه و بستر گرایش، به مبانی عرفان و مهم‌ترین آیات مورد توجه این عارفان اشاره شود

اسلام آزادی را یکی از نعمت‌های الاهی برشمرده که خدا به بندگان ارزانی داشته است؛ از این رو، مسلمانان در فقه سیاسی به عنوانِ یکی از کلیدی‌ترین قواعد فقهی، بر «اصل آزادی» تکیه دارند. البته شارع مقدس، با توجه به این نکته که اجرای اصل آزادی نباید به سلبِ آن منجر شود، دست به تعیین شاخص‌هایی زده است تا مسلمانان در مقام اجرا به این مشکل و بحران، گرفتار نشوند. در واقع، تحقّق آزادی انسان‌ها، نیازمند چهارچوب و ضوابطی است تا از افراط و تفریط جلوگیری شود؛ وگرنه، آنان به هرج‌ومرج و استبداد و دیکتاتوری و در نهایت، سلب آزادی دچار می‌شوند. در این جستار با توجه به پذیرفته بودن آزادی بیان، به برخی ادلۀ «آزادی بیان» از آموزه‌های وحیانی، اشاره‌ای کوتاه شده است؛ و در ادامه به حدود و ثغور این آزادی بر اساس یافته‌های قرآنی بر اساس تفسیر المیزان اشاره می‌شود که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از: «بدزبانی و افشای عیوب شهروندان»، «زمینه‌سازی سوءاستفادۀ دشمنان»، «عیب‌جویی و غیبت از شهروندان»، «اهانت به مقدّسات دیگران»، «جدل پس از یقین به حق»، «سخنان بی‏اساس و دروغ»، «تحریف یا کتمان حقیقت»، «تجسّس در امور دیگران»، «فسادگری در جامعه»، «سخن گمراه‌کننده»، «ظلم و بی‌انصافی»، «شایعه‏ پراکنی».

این پژوهش به انگیزۀ ترسیم فرهنگ قرآن کریم دربارۀ مبنامحوری اصل معاشرت معروف‌گونه با زنان و تعارض آن با رویکرد رفتارمحور برخی قرآن‌پژوهان در این باره، با روش توصیفی ـ تحلیلی و بهره گرفتن از تفسیر اجتهادی، آیات مربوط و برداشت‌های قرآن‌پژوهان را مورد واکاوی قرار داده و طی آن روشن ساخته که نگاه قرآن کریم به قاعدۀ مزبور، نگاهی مبنامحور بوده که به شخصیت و کرامت زن نیز توجه نموده است. بر خلاف رویکرد رفتارمحور به اصل معاشرت به معروف با زنان که حسن معاشرت و مدارای با زن را نه از جنبۀ شایستگی‌های وی، بلکه از جهت ترحم و انگارۀ ضعف و سستی زنان در برخی صفات انسانی و برتری ذاتی مردان نسبت به آن‌ها، لازم می‌داند فرهنگ قرآن کریم، برتری جنسیتی را مردود می‌شمارد و آفرینش زن را که در رویکرد رفتارمحور از دندۀ مرد بوده و به تعابیری از نقص و پستی برخوردار بوده همچون آفرینش مرد، از نفس واحده می‌شمارد و تفاوتی از این جهت در نظام آفرینش انسان‌ها قائل نیست.

مفهوم واژۀ آیه به طور عام و آیات معجزه به طور خاص، موضوعی است که محقق دینی به هنگام جست‌وجوی ریشه‌های قرآنی معجزه، خود را با آن روبه‌رو می‌بیند. چگونه می‌توان مفهوم قرآنی آیه را از میان کاربردهای این واژه در قرآن بازسازی کرد؟ مفهوم کلامی معجزه و مفهوم قرآنی آیه چه ارتباطی با هم دارند؟ این مقاله می‌کوشد ضمن بررسی نظریۀ مشهور معجزه و نیز مقایسۀ تصور قرآنی آیه و تصور کلامی معجزه نشان دهد که ارکان اصلی در اصطلاح معجزه با تصوری که از خلال داستان‌های انبیا از مفهوم آیۀ ویژه به دست می‌آید، مطابق نیست؛ و با استفاده از کاربردهای واژۀ آیه در قرآن، مفهوم این اصطلاح را بازسازی می‌کند و با عرضۀ اجزای تصوری مصطلح معجزه بر مصادیق قرآنی آن، عدم انطباق مفهوم قرآنی آیه و مفهوم کلامی معجزه را تبیین و سرانجام اصالت دلالت خداشناختی را برای آیات، از جمله آیات اقناعی یا ویژه پیشنهاد می‌کند. از لوازم این فرضیه، بازخوانی و تفسیر مجدد برخی آیات قرآنی مانند قطعات تحدّی و نیز مرزبندی مجدد میان مباحث پیامبرشناسی و خداشناسی قرآن است.

آیا دین، روح و بدنی، یا مغز و پوستی یا گوهر و صدفی دارد؟ اگر چنین است روح و مغز و گوهر دین در قرآن مجید کدام است؟ سخن این نوشتار این است که روح و گوهر دین در قرآن مجید «اسلام»، یعنی تسلیم بودن در مقابل حقیقت است و آرمان و هدف دین این است که انسان‌هایی این‌گونه پرورش دهد. قرآن مجید به شیوۀ نام‌گذاری تعیینی، نام دینی را که به آن دعوت می‌کند، «اسلام» گذاشته است. همۀ پیامبران مسلمان بوده و به اسلام دعوت می‌کرده‌اند. تنها دین مورد قبول خدا اسلام است و هرکس در پی‌جویی دینی جز اسلام باشد معذور نیست. ملاک و معیار رده‌بندی ادیان در قرآن پرورش انسان‌های تسلیم حق است. این امرنشان‌دهنده این است که روح و گوهر دین در قرآن «اسلام»، یعنی تسلیم بودن در مقابل حقیقت است.