جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله آغاز زمانی کیهان، یکی از مسائل چالش‌برانگیزی است که افزون بر فلسفه و الهیات، مورد توجه فیزیک‌دانان معاصر قرار گرفته است؛ به گونه‌ای که برخی از آنان، واکنش‌های متافیزیکی ـ الهیاتی و حتی سوگیری‌های الحادی را نیز در انتخاب دیدگاه‌های خود ابراز داشته‌اند. بررسی آثار استفان هاوکینگ نشان می‌دهد که او بدون بهره‌گیری از روش متافیزیکی و فلسفی، تنها با مبنا قرار دادن قواعد فیزیکی که بر روش حس و تجربه استوار است، برخی نتایج متافیزیکی مانند بی‌آغازی زمانی آفرینش کیهان را نتیجه گرفته و از این رهگذر، وجود خدا را انکار نموده است. در جستار حاضر که با روش توصیفی ـ تحلیلی و با رویکرد فلسفی نگاشته شده است، یافته‌های تحقیق حاکی از آن است که دیدگاه بی‌آغازی زمانی کیهان در نظر هاوکینگ با دیدگاه برخی از فلاسفه مانند ملاصدرا هماهنگ است؛ ولی ملاصدرا بر خلاف هاوکینگ، از بی‌آغازی زمانی کیهان، خداناباوری و قرائت آتئیستی را نتیجه نمی‌گیرد. برخی برداشت‌های هستی‌شناختیِ هاوکینگ، سبب مغالطه در استنتاج و منجر به تناقضات درونی در مباحث فلسفی شده است که در این جستار، با اصول و مبانی حکمت متعالیه مورد بررسی قرار گرفته و ارزیابی شده است. در پایان، این نتیجه به دست آمده است که ملاصدرا در حکمت متعالیه، ملاک نیازمندی کیهان به علت را «امکان» دانسته و میان «بی‌آغازی زمانی کیهان» و «وجود خدا» جمع نموده است.

قرآن کتابی برای هدایت تمامی انسان است بنابر این متن آن باید قابل استفاده در همه زمانها و مکان ها باشد. همواره ایرادات متعددی از جمله اشکال به تایید نظام برده داری به قرآن وارد شده است. حال آن که مقابله اسلام با برخی صور انحراف از جمله برده داری متفاوت و بطور غیر مستقیم بوده است. ازجمله روشهای غیر مستقیم حذف، تغییر در نگرش، تغییر در رفتار و تغییر در عاطفه بوده است. این نظر که اسلام برده داری را پذیرفته است و آن را قانونمند کرده درست نیست. قوانین موجود در قرآن درباره اسیران است و بیانگر قوانین مربوط به آنان می باشد و این استراتژی خاص اسلام برای تبلیغ از یک سو و برای برحذر داشتن از مقابله علیه مسلمین از سوی دیگر بوده است. دلیل عدم مقابله مستقیم به شکل بیان حرمت شاید به علت عدم نیاز به شیوه قهری و استفاده حداکثری برای تبلیغ و خشکانیده شدن قطعی امر با راهکارهای غیر مستقیم بوده است.

هوشمندی طیفی وسیع دارد که می توان درجات هوشمندی را بر اساس هوشمندی های اولیه و ثانویه تقسیم کرد. بررسی واژه هوش با الفاظ متنوع تقریبا مترادف در حکمت متعالیه از جمله عقل، علم، حکمت و ....نشان می دهد هوشمندی انسان نیز وابسته به هوشمندی بالاتری است بطوریکه کسب علم و فهم معانی و علوم بواسطه فیض رسانی عقل فعال است و در نتیجه ثانوی می باشد. هوش مصنوعی که دستاورد هوشمندی انسان است عملکردهای بسیار دقیقی همچون یادگیری، بهینه سازی، تعمیم پذیری دارد. در هوشمندی ثانوی امکان دارد عملکردهای بسیار قوی به منصه ظهور برسد اما به دلیل واسطه های بیشتر و ضعف در علوم می توان آگاهی یا علم ثانوی را تنها شبحی از علم دانست چنان که مشاهده می شود در هوش مصنوعی نرم افزار و سخت افزار کاملا مغایر یکدیگر هستند. با توصیف و تحلیل و قیاس ماشین هوشمند با انسان می توان فاصله آگاهی انسان با آگاهی علل اولی و ورود کثرت و مغایرت در عالم مادی را با عوالم بالاتر بهتر فهمید. اگرچه به نظر می رسد مراتبی از هوشمندی انسان به نحوه عملکرد در زمینه اخلاق و افعال اختیاری باز می گردد اما نظر به درصد قابل اعتنای تاثیرات شرایط بیرونی و یا قبلی بر اعمال اختیاری انسان، تفاوتها میان این دو نوع هوشمندی ثانوی( هوش انسان و هوش مصنوعی) به حد پایین تری نازل می شود. بدون توجه به عواطف، حالات درونی یا علوم حضوری حتی در خصوص اراده نیز تمایز اصیلی در هوشمندی انسان و هوش مصنوعی نمی توان یافت.

در منابع روايي احاديثي وجود دارد که به‌نوعي بيانگر تأثيرات مستقيم يا غيرمستقيم زيست‌بوم انسان و موقعيت جغرافيايي وي بر شکل‌گيري ادراکات اوست. همچنين برخي از روايات نيز مستقيماً تأثير خوردني‌ها بر کارکرد و توانايي ادراکي انسان را خاطرنشان ساخته است. براساس تبيين عقلي ابن‌سينا از تأثير طبيعت بر نفس، علت تأثير اين عوامل بر قواي ادراکي و نفس انسان، مشابهت عنصري بدن انسان و عناصر طبيعت ذکر شده است از نگاه ابن‌سينا نقش کليدي بخشي از بدن، يعني مغز در ادراکات انساني و نيز مشابهت عنصري همه اين موارد با يکديگر، از ديگر علل تأثير طبيعت بر نفس است. تأثير مغز بر ادراک و تأثير عناصر بر مغز باعث تغييراتي در قواي ادراکي مي‌شود؛ به‌گونه‌اي که تفاوت عناصر موجب تفاوت کارکرد مغز و تفاوت کارکرد مغز نيز موجب قوت و ضعف يا تنوع و اختلاف در ادراک و معرفت مي‌گردد.

شکست، دشواری و ناگواری از ضرورت‌های اجتناب‌ناپذیر دنیایند؛‌ وعده خداوند متعال بر دوام سختی کشیدن انسان و استمرار بی‌وقفه‌ی آزمایشات و ابتلائات الهی در دنیا شاهد بر این مدعاست. ‌بی‌تردید قرآن کریم در راستای مواجهه سالم و کارامد با این مشکلات نیز نسخه‌ای فراگیر دارد. مطالعاتی که به تازگی از منظر روانشناختی به این مقوله پرداخته‌اند، بر یک شاخصه بنیادین به نام «شفقت بر نفس» یا «خود دلسوزی» تاکید نموده و آن را اساس بسیاری از مهارتهای فردی، عزت نفس، شادکامی و... دانسته‌اند. این پژوهش به روش تحلیل محتوای کیفی و رویکرد میان‌رشته‌ای، مولفه‌های خودشفقتی را در یکی از مقاطع بحرانی امت اسلامی در عصر حضور رسول اکرم (ص) یعنی جنگ احد، دنبال نموده و به بسط محتوایی این فضیلت بر اساس قرآن دست یافته است. در مقوله مهربانی با خود؛ به مفاهیم نقد و انکار سرزنشگران، تاکید بر وجود مدبر مهربان و تسلی و القای آرامش؛ در مقوله انسانیت مشترک؛ عمومیت قانون مرگ و تکرار تاریخی بلا برای مؤمنان و در رابطه با ذهن آگاهی؛ تحلیل زمینه‌های شکست، انگیزش جهت غلبه بر شکست، ارائه راهکار و دستاوردسازی از شکست و تصریح به عواقب انتخاب‌های نادرست، را مهمترین مفاهیم محتوایی آیات جنگ اُحد یافته است.

انسان‌ها در زندگی روزمره خود با انواع هیجانات رودررو هستند. هیجانات به دو دسته مثبت و منفی تقسیم می‌شوند. در نوع دوم افراد تلاش برای اجتناب و رهایی از آن‌ها دارند. هیجان‌ها از منظرهای فلسفی، زیستی و روان‌شناسی قابل مطالعه هستند. کندی، محمد‌بن زکریای رازی و ابن‌سینا از فیلسوفانی هستند که درباره هیجان حزن وخوف بحث کرده‌اند. ابویوسف‌بن اسحاق کِندی در رساله خود به آسیب شناسی ریشه‌ای حُزن می‌پردازد و سبب حُزن را یا فقدان محبوب و یا عدم تحقق مطلوب معرفی می‌کند و ریشه آن را دلبستگی به دنیا و پندار ثبات داشته‌ها می‌داند. محمد‌بن زکریای رازی با پیش گرفتن روش اعتدالی هدفش را سلامت محوری قرار می‌دهد. رویکرد وی در سلامت، معطوف به جسم و روان است. حزن و غم از منظر وی مذموم بوده و عدم اعتدال مزاج و پندارِ ثبات داشته‌ها، عوامل ایجادی آن است. حفظ اعتدال مزاج، منفی انگاری داریی‌ها و اصلاح نگرش ثبات داشته‌ها از جمله روش‌های درمانی مورد توجه رازی در طب روحانی می-باشد. ابن‌سینا در مواجهه با حزن دو رویکرد سلامت محور و کمال محور دارد. وی حزن و خوف را دارای بعد مثبت و منفی می‌داند. در درمان غم و اندوه و خوف مذموم، به امری فراتر از سلامت تن می‌اندیشد. افزون بر عامل از دست دادن داشته‌ها، نرسیدن به خواسته‌ها را نیز عامل حزن دانسته است. درمان پیشنهادی اول وی اخلاقی ـ قناعت است. پیشنهاد دوم وی فلسفی ـ تغییر نگرش به ثباتِ داشته‌ها و پی جویی امور عقلی ـ است. پیشنهاد سوم وی عرفانی ـ اتصال به ذات لایزال الهی و معشوق حقیقی می‌باشد.

نظریه تحول عام معرفت دینی که موجب شک گرایی و نسبیت گرای در معرفت دینی گشته مبتنی بر مبانی است از جمله 1. جدای دین از معرفت دینی 2. تحول عام در علوم 3. ترابط عمومی تمام معارف 3. تاثیری پذیری معارف دینی از معارف بشری 4. صامت بودن شریعت 5. تاثیر پیش فرض های مفسر بر متن. که بر اساس این مبانی نمی توان به هیچ فهم ثابت و ماندگاری از دین دست یافت، حال در این مقاله به روش عقلی و تحلیلی مبتنی بر نظریات آیت الله جوادی آملی به نقد این نظریه و مبانی آن پرداخته‌ایم، عدم تحول در برخی علوم همچون گزاره های یقینی، ضروریات عقلی و صدق و کذب گزاره های علوم، وجود تحول تنزلی در کنار تکاملی، عدم تاثیر بالجمله علوم بر معارف دینی، بی دلیل بودن ترابط و تحول عام معارف بشری و به تبع معارف دینی و تناقض درونی موجود در آن، و پذیرش قواعد حاکم بر روش شناختی زبان از عوامل مهم عدم پذیرش تحول عام در معرفت دینی از منظر آیت الله جوادی آملی می باشد و در واقع این نظریه به «تبدل معرفت» می انجامد. همچنین تمایز انگاره بین اصل دین و معرفت شناسی دین و عدم وصول به درک حقیقت دین از نشانه های دیگر مردود بودن این نظریه می باشد.

استفن هاوکینگ، فیزیک‌دان نظری معاصر، یافتن یک نظریه وحدت‌بخش در فیزیک را بسیار مٶثر می‌دانست. وی با بیان احتمالات سه‌گانه، مدعی وجود نظریه وحدت بزرگ است و آثار و فواید هستی‌شناسی همچون: امکان شناخت و توصیف قوانین حاکم بر کیهان، آگاهی از طرز کار جهان بی‌نهایت ریز در ابتدای آفرینش، پاسخ به پرسش‌ها درباره شروع، علت آفرینش و نقش خدا به عنوان خالق هستی را بر نظریه وحدت مترتب می‌داند. در این مقاله، نتایج و برایندهای متافیزیکی نظریه وحدت استخراج شده و در روشی تطبیقی با نظریه وحدت تشکیکی وجود ملاصدرا بررسی می‌شود. وحدت تشکیکی وجود، تأثیر قابل توجهی در هستی‌شناسی و نیز معرفت‌شناسی فلسفی گذاشته و عاملی برای پیوند علوم با یکدیگر، تبیین ارتباط اجزای عالم با هم، تحلیل اختیار انسان بدون منافات با اراده الهی، تبیین آغاز جهان و پاسخ به ابهامات هستی‌شناسی دیگر است. در این پژوهش نشان داده می‌شود که با نظریۀ وحدت وجود ملاصدرا می‌توان به پرسش‌های فلسفی هاوکینگ پاسخ داد.

در حکمت متعالیه صدرالمتألهین اصول هستی‌شناسانه و انسان‌شناسانه متعددی به طور غیرمستقیم به تبیین مبانی دخیل در اندیشه مهدویت می‌پردازد. این مقاله به روش تحلیل و تبیین عقلی، مبانی چندگانه مهدویت را از منظر حکمت متعالیه صدرالمتألهین بازخوانی کرده است. استخراج اصول مرتبط موجود در حکمت متعالیه نشان می‌دهد مسائلی مانند وحدت حقیقت و تفاوت مرائی، وساطت فیض، انسان کامل، علم و احاطه نفس کامل بر جهان، غایت‌شناسی هستی، نقش و تاثیرات دعا، جامعه آرمانی و... در حقیقت توصیف عقلانی مبانی اندیشه کلامی مهدویت است. براساس این تحقیق، نظر به بنیادهای معرفتی و حکمی موجود در آثار صدرالمتألهین، اندیشه مهدویت نه تنها از زاویه کلامی بلکه از زاویه فلسفی نیز قابل دفاع است. حکمت متعالیه با توجه به اصول مبنایی خویش یعنی اصالت وجود، وحدت وجود، کثرت مظاهر و مرائی و حرکت جوهری می‌تواند بنیادهای اندیشه موعود را به گونه‌ای پی‌ریزی کند که جامع مصداق موعود همه ادیان باشد. تبیین فلسفی _ حکمی این تئوری می‌تواند در جهت ارائه فرامذهبی موعودگرایی با شاخصه‌های پرشور مهدوی قرار گیرد. آمادگی همیشگی برای دفاع از انسان کامل، امید و آرزوی قرار گرفتن در کنار انسان کامل، مثبت دیدن فرآیند کلی حرکت جهان، مراقبت از اعمال، احساس خلا، تنهایی و پوچی نکردن و تلطیف روح با جانمایه عشق‌ورزی به انسان کامل در کنار سایر تبعات مثبت اندیشه مهدویت می‌تواند همه انسان‌های حر و حکیم را در معرض روایح اندیشه موعود به شکل مهدوی آن قرار دهد.

موضوع انتساب اضلال انسان به خداوند، در آیاتی از قرآن کریم مطرح شده ‌است. این امر در نگاه نخست، ناسازگار با عدل الهی و اختیار انسان است؛ ازاین‌رو اندیشمندان اسلامی با آرای گوناگون در رفع این تعارض کوشیده‌اند. در پژوهش پیش‌رو که به روش تحلیلی و داده‌پردازی توصیفی ـ انتقادی و با انگیزة تبیین دقیق ماهیت اضلال الهی انجام یافته، رویکرد عقلی دو مکتب شیعی و معتزلی از نگاه علامه طباطبائی و جارالله زمخشری بررسی و تحلیل شده است. هر دو اندیشمند، اضلال خداوند را عدم ایصال به مطلوب، عدم لطف، واگذاشتن در مسیر گمراهی و مجازات عملکرد سوء و اختیاری انسان بیان كرده‌اند؛ اما علامه با نگاهی فلسفی و دقیق‌، این فرایند را تبیین كرده ‌است. علامه در خصوص حوزة اختیار انسان در افعال اختیاری، آموزة «امر بین الامرین» را منطبق بر مبانی هستی‌شناسی اسلامی می‌داند و در مقابل، زمخشری «تفویضی» می‌اندیشد؛ اما در مسئله اضلال الهی که نتیجة قهری سوء اختیار انسان است و حوزة فعل الهی به‌شمار می‌رود، نزاعی نداشته، آن را منافی با اختیار آدمی و عدل الهی نمی‌دانند. چگونگی استدلال و تطبیق آرای ایشان در این جستار، به‌روشنی بررسی شده است.