جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

محقق طوسی مسأله «بساطت وجود» را به‌عنوان یکی از مسائل امور عامه در کتاب «تجرید الاعتقاد» بیان کرده‌ و پس از وی، شارحان این کتاب به شرح دیدگاه محقق طوسی پرداخته‌‌اند. صدر المتألهین در برخی از آثارش به این مسأله صرفاً اشاره نموده و در کتاب "اسفار" فصلی را برای آن سامان داده ‌است. شارحان حکمت متعالیه نیز این مسأله را در آثار خود تبیین کرده‌اند. بساطت وجود در برخی منابع عرفانی، همچون کتاب "تمهید القواعد" نیز بیان شده‌است. این مسأله در منابع مزبور با دو تعبیر ایجابی (یعنی الوجود بسیط) و سلبی (یعنی لا جزء له، لا جزء خارجی له و لا جزء حملی، لا حدّ له و لا جنس له و لا فصل له) عنوان شده ‌است. بساطت وجود و عدم ترکب آن از سه جهتِ اجزای ذهنی، خارجی و مقداری قابل بررسی است. این مسأله، کاربست‌های مهمی همچون بداهت تصوری وجود، وحدت تشکیکی وجود، اشتراک مراتب وجود در اوصاف کمالی، کامل بودن وجود و وجوب بالذات وجود دارد. پژوهش حاضر با تتبعی گسترده در منابع کلامی، حکمی و عرفانی و به روش توصیفی- تحلیلی، مسأله بساطت وجود و کاربست‌های آن را با رویکردی انتقادی تبیین و بررسی کرده ‌است.

قیاس اولویت به معنای قوی بودن علت حکم در فرع و سرایت حکم اصل به فرع، از براهین و قواعدی است که در قرآن استفاده شده است. از جمله موارد استفاده از این قاعده، اثبات خلق جدید و بازگرداندن موجودات (انسان) در معاد است. قرآن در مرحلة نخست برای برطرف کردن استبعاد مشرکان، خلقت جدید موجودات در معاد را با خلقت ابتدایی قیاس کرده است و بیان می دارد که هرگاه خداوند قادر به خلقت مسبوق به عدم باشد به طریق اولی قادر به بازگرداندن خلقی است که مسبوق به عدم نیست. در ضمن این بحث اشاره شده است که آفرینش این دو خلق، در نزد خداوند به یک اندازه قدرت لازم دارد و خلقت هیچ کدام نسبت به دیگری مشقت و سختی همراه ندارد. در مرحلة بعد، برای اثبات خلق جدید و بازگرداندن انسان در معاد، قدرت بر آفرینش آسمان و زمین که با ذهن منکران معاد همخوانی بیشتری دارد حد وسط در قیاس اولویت قرار گرفته و اثبات شده است که هرگاه خداوند قادر به آفرینش آسمان و زمین با آن عظمت و اجزای بزرگ باشد به طریق اولی قادر است انسان را که تنها از گل چسبنده و دارای اجزای کوچک است دوباره بازگرداند. در ذیل این قیاس مِثلیت بدن دنیوی و اخروی و عینیت این دو بدن پس از ورود نفس به بدن اخروی تبیین شده است.

امام، سمت‌های خاصی از جانب خداوند دارد و متناسب با آن از صفاتی برخوردار است. با توجه به شخصیّت والای حضرت زهرا و اهتمام ویژه ایشان نسبت به مسئله امامت، استنباط سمت‌ها و صفات امام از سنّت ایشان می‌تواند تصویر صحیحی از مسئله امامت ارائه دهد و به شکل گیری بینش صحیحی از آن بینجامد. در این پژوهش، برای استنباط مفهوم آثار بر جای مانده از حضرت زهرا پیرامون مسئله امامت، از روشی مشابه آن چه علامه طباطبایی برای تفسیر قرآن از آن بهره برده اند، استفاده شده‌است. یعنی در حین به کارگیریِ استدلال‌های منطقی، برای فهم برخی از گزاره‌های مربوط به سنت حضرت زهرا، به گزاه‌های دیگری از همان سنّت رجوع گردیده است. مطابق یافته‌های این پژوهش، بر اساس سنّت حضرت زهرا، امام، هدایتگری معصوم است. یکی از سمت‌های امام، هدایت بشریت و زدودن تفرقه دینی از جامعه بشری است. مرجعیت علمی، دیگر سمت امام است که بر اساس آن، حفظ اصل دین و ارائه تفسیر صحیحِ آن، از ماموریت‌های امام محسوب می‌شود. سمت دیگر امام، حکمرانی بر جامعه اسلامی است. در این میان، اصلی‌ترین سمت امام، هدایتگری او است و دو سمت دیگر، راهبردهای نیل به هدایت یافتگیِ بشریّت هستند؛ یعنی مرجعیّت علمی و حکومت، وسیله و ابزارهایی هستند که امام از آن‌ها برای هدایت بشریّت استفاده می‌کند. متناسب با این سمت‌ها، امام دارای صفات خاصی است. امام افضل افراد بشر و برخوردار از برترین صفات کمال و معصوم به عصمت الهی است؛ از علم لازم برای تصدّی مرجعیت علمی و حکومت، در جهت هدایت بشر بهره‌مند است؛ از شجاعت کامل برخوردار است؛ هم چنان‌که محبوب است، بسیار دوست دارنده و با محبّت می‌باشد.

از جمله صفات خداوند در قرآن، حکمت است که در آخر تعدادی از آیات قرآن، خداوند متعال به وصف حکیم، توصیف گردیده است؛ شناخت این صفت و کاربستهای آن در قرآن به انسان معرفت و شناخت عمیق‌تری نسبت به خداوند متعال می‌دهد. تأکید مکرر قرآن در انتهای آیات متعدد بر حکیم بودن خداوند متعال، از پیام مهمی به بندگان حکایت دارد و آن پیام این است که توجه به این صفت الهی آثار ارزشمندی برای انسان در ساحت اخلاق، رفتار و سبک زندگی خواهد داشت؛ آنچه بیشتر به این مهم کمک می‌کند، بررسی کاربست‌های اعتقادی حکمت خداوند متعال در قرآن است. اعتقاد انسان به یک واقعیت مانند حکیم بودن حق تعالی دارای امتداد و به تعبیری کارکردهای اعتقادی است که اعتقاد اولی همچون زیربنایی برای بینش‌های منبعث از آن اعتقادات اساسی و اصلی است. بر اساس دیدگاه علامه طباطبایی& حکمت خداوند در قرآن به معنای اتقان صنع است و در سه ساحت خداشناسی، راهنماشناسی و معادشناسی دارای کاربست اعتقادی است؛ در ساحت خداشناسی کاربستهای اعتقادی این صفت در اثبات توحید، ربوبیت تکوینی، ربوبیت تشریعی، عدالت خداوند، توبه‌پذیری حق تعالی قابل مشاهده است و در ساحت راهنماشناسی کاربستهای اعتقادی این صفت اثبات ضرورت وجود انبیاء و عصمت ایشان است؛ همچنین در ساحت معادشناسی کاربستهای اعتقادی قابل مشاهده از حکمت خداوند در قرآن، اثبات امکان و ضرورت معاد و حسابرسی روز قیامت می‌باشد. نتایج مذکور با روش تحقیق به شکل کتابخانه‌ای بدست آمد که با توجه به این نتایج، تبیینی صحیح از معنای صفت حکمت خداوند قابل ارائه است.

کتاب الحجج الدامغات، آخرین، مهم‌ترین و مبسوط‌ترین اثر فرقه وهابیت است که به نقد محتوایی احادیث منابع روایی کتاب المراجعات پرداخته‌است. نویسنده این کتاب در مقدمه آن با نقد محتوایی برخی احادیث، سعی کرده تا منابع روایی شیعه را که در کتاب المراجعات به آنها استناد شده‌است، بی‌اعتبار نماید تا به این وسیله، آنچه را که در ادامه کتاب مورد نقد قرار می‌دهد، موجه‌تر جلوه کند. مسئله تحقیق، بررسی روش نقد محتوایی احادیث منابع روایی شیعه توسط نویسنده کتاب الحجج الدامغات و بیان کاستی‌های روشی این نقد است و به روش توصیفی ـ تحلیلی و با رویکردی انتقادی، نقدهای‌ کتاب الحجج الدامغات نسبت به احادیث برخی از منابع روایی کتاب المراجعات، بر پایه معیار‌های نقلی ارزیابی شده است. در یافته‌های تحقیق نیز به این نتیجه رسیده‌ایم که نقد‌های نویسنده کتاب الحجج الدامغات دارای ضعف و کاستی‌های متعدد روشی است و هیچیک از معیارهای نقد محتوایی احادیث از سوی ایشان رعایت نشده است.

چیستی «صراط» و ربط آن با «هدایت» و «نجات» انسان، از مسائل مهم دین‌پژوهی معاصر است. هر نوع تفسیر از صراط در شبکه معارف دین تأثیرگذار است. بدون فهم حقیقت صراط، بحث پیرامون هدایت و نجات، ناقص و نتایج ابهام‌آفرین مانند تعدّد صراط را در پی خواهد داشت، زیرا هدایت الهی دارای مبدأ (منه)، مقصد (الیه)، وسیله (به)، طریق (فیه/ صراط) و نتیجه (حتی/ نجات) است. در این رساله حقیقت قرآنی و روایی صراط در سه حوزه تکوین، تشریع و جزا، از منظر ملاصدرا و علامه طباطبایی تبیین و سپس نسبت آن با انواع هدایت و رابطه و اثر صراط در امر نجات تبیین گردیده است. ملاصدرا، صراط تکوینی را هدایت عامه الهی می‌داند، اما صراط تشریعی را صراطی یگانه دانسته که در دنیا، از حیث مفهوم سیر الی الله بوده، و از حیث مصداق«قرآن»، «دین» و «پیامبر و ائمه معصومین علیهم‌السلام» می‌باشد؛ این مفهوم دنیایی حرکت و سیر ارادی و دینی است که در قالب شرع محقق می‌شود، یعنی صیرورت وجودی و نفسانی انسان در دو بُعد علمی و عملی است که با تبعیّت از مصادیق صراط حاصل می‌گردد؛ صراط در آخرت را، نمود صراط دنیایی و صورت نهایی نفس، که به‌صورت محسوس بر روی جهنم کشیده شده است می‌داند.علامه طباطبایی با دو تحلیل فلسفی و دو تحلیل کلامی، به نظام‌های چهارگانه؛ 1- علّی- معلولی؛ 2- حرکت؛ 3- مولویّت و عبودیّت؛ 4- ربوبی، قائل‌ و قوانین علّی معلولی، حرکت طبیعی اشیاء و ربوبیت تکوینی را صراط تکوین و حرکت نفسانی ارادی، اصلاح رابطه مولی و عبد و ربوبیت تشریعی را صراط تشریعی دانسته و در حوزه جزا، تعریفی معطوف به تعریف صراط تشریعی ارائه می‌دهد.از نظر هر دو حکیم صراط تکوین دارای سیاق واحد و صراط تشریعی دارای وحدت انبساطی است. صراط تکوینی عین هدایت تکوینی و صراط تشریعی نیز عین هدایت تشریعی است. نسبت صراط تشریعی با نجات نسبت وسیله و هدف است.

یکی از موضوعات مبتلی به در عرصه مسائل اعتقادی، موضوع تکفیر است که اکثر فرق اسلامی کم یا زیاد با آن مواجهند. این بحث در ابواب و موضوعات مختلف مطرح می‌شود، یعنی چنین نیست که در فصلی مستقل به تعریف تکفیر، معیارها، حدود و ضوابط آن نگریسته شود، بلکه در ابواب مختلف و ذیل موضوعاتی خاص، معیارهای تکفیری مذاهب مختلف نمایان می‌شود. با توجه به پراکندگی موضوعات و فصل‌هایی که مساله تکفیر در آن مطرح است و همچنین اختلاف آراء فرق و مذاهب در معیارها و مصادیق، ارائه نوشتاری خاص لازم است تا فصل‌ها و موضوعات پراکنده را گرد آورد و معیارهای علمای شاخص هر جریان را به عنوان نماینده آن جریان، در دید مخاطب به صورت مشخص گرد آوری کند تا هم معیارها مشخص گردد و هم امکان مقایسه و جمع بندی فراهم گردد. در همین راستا، موضوع تکفیر نخست در بحث ایمان و کفر مورد بررسی قرار می‌گیرد و مباحثی مانند حقیقت ایمان، تقابل ایمان و کفر، عوامل خروج انسان از دایره ایمان مورد ارزیابی قرار می‌گیرد که در ضمن این مباحث تا حدودی معیار اشخاص هم روشن می‌گردد. فصل توحید و شرک هم یکی از فصل‌هایی است که بحث تکفیر در آن دنبال می‌شود. روشن شدن مراتب توحید و شرک از جانب اشخاص و همچنین تبیین مفهوم عبادت و تعیین مصادیق آن، از بحث‌های مهمی است که معیار اشخاص را روشن کرده و تکلیف مصادیق مورد مناقشه با معیارها را تا حدودی روشن می‌کند. این موضوع در بحث صفات خبری هم پی گیری می‌شود. اختلاف آرائی در تفسیر صفات خبری وجود دارد که در مواردی اشخاص به تکفیر عقیده طرف دیگر می‌پردازند. به همین دلیل لازم است با نگاه به آراء اشخاص در این بحث، معیارهای تکفیری در این بحث هم مورد برررسی قرار گیرد. گاهی افراد در جهت نفی مشروعیت عمل یا اعتقادی از تطبیق عنوان بدعت استفاده می‌کنند، به همین علت روشن شدن مفهوم و ضوابط بدعت لازم است تا آرائی تکفیری که با تطبیق این عنوان بر مصادیق انجام می‌شود، روشن گردد. و سرانجام موضوع بحث در حیات برزخی مورد بحث قرار می‌گیرد. بحث از معیار تکفیر در فصل حیات برزخی از آن جهت است که برخی از اعمال مانند استغاثه، توسل و زیارت قبور، با بحث حیات برزخی در ارتباط است. اثبات یا عدم اثبات حیات برزخی از جانب اشخاص و ارتباط حیات برزخی با عالم دنیا مورد بحث قرار گرفته است که در صورت ارتباط آن با موضوع تکفیر، اشاره‌ای هم به آن می‌شود.

مسئله اصلی پژوهش حاضر این است که خدا به عبادت انسان نیازی ندارد، اما چرا او را به تذلل در برابر خود امر کرده است؟ پاسخ این است که کرنش و تذلل در برابر خدا، عیناً عزت و تعالی انسان است. این ادعا با تبیین فلسفی و با شیوه‌ی توصیفی‌ ـ ‌تحلیلی بررسی و با استشهاد به آیات و روایات اثبات شده است. تکیه‌گاه فلسفی در این بحث، آموزه‌ی «وجود رابط معلول نسبت به علت» است. ضمن توضیح این مسئله، تبیین شده که انسان فعل خدا است و وجودی رابط دارد؛ و همان‌طور که وجود رابط متقوم به وجود مستقلِ مربوطٌ الیه است، علم به وجود رابط نیز متقوم به علم به وجود مستقل است. در این پژوهش به این یافته می‌رسیم که انسان با دریافت تحقیرهای تکوینی و تشریعیِ خدا، با حقیقت رابط خود، و در پی آن با ذات مستقل و بی‌نیاز خدا آشنا می‌شود. از آن‌جا که تحقق علم حضوری بدون اتحاد وجودی عالم و معلوم معنا ندارد، او با هستی مستقل خدا ارتباط وجودی آگاهانه پیدا می‌کند و به عزت الاهی می‌رسد.

مفسران المنار و المیزان هدایت را به معنای نشان دادن راه و ایصال به مطلوب و ضلالت را دور شدن از حقیقت دانسته‌اند، ایشان در بحث عوامل هدایت، عاملیت فطرت، انبیاء، دین، و قرآن دیدگاه مشترکی دارند. المنار علاوه بر موارد مشترک، ایمان و عقل را نیز جزو عوامل هدایت می‌داند. المیزان نیز جهاد و توسل را هدایت‌گر دانسته است.تفسیر المنار و المیزان در بیان موانع هدایت جز در مورد ظلم در بقیه موارد اختلاف دارند.سایر موانع هدایت از منظر المنار، شیطان (نماد وسوسه)، غرور و جهالت (سبب حیرت و سرگردانی) است. المیزان نیز عناد و لجبازی و انکار معاد را از موانع دیگر هدایت شمرده است.هر دو تفسیر برای عوامل ضلالت در موارد ذیل هم رأی هستند:تقلید، المنار هر نوع تقلیدی را سبب گمراهی دانسته، ولی المیزان تقلید از شخص جاهل را عامل گمراهی می‌داند.فسق، محیط و تربیت که از منظر المنار رمز پیشگیری از ضلالت و از دیدگاه المیزان عامل درمان برخی از ضلالت‌ها است. المنار علاوه بر موارد مشترک، توسل را عامل ضلالت می‌داند که المیزان این سخن را با دلائل قرآنی رد کرده و توسل را از عوامل هدایت می‌شمرد. المیزان غفلت و شیطان را نیز از عوامل ضلالت شمرده است.در بحث موانع ضلالت نیز المنار و المیزان در مانعیت صبر و ذکر خدا هم رأی هستند. المیزان علاوه بر موارد مشترک، علم و امداد‌های غیبی را نیز مانع از ضلالت‌های پیشرو می‌داند.

فیض کاشانی از متکلمان نامی شیعه در قرن یازدهم است و در زمینه اعتقادات دینی آثار گوناگونی دارد. روش کلامی او ترکیبی از نقل وحیانی، عقل فلسفی، و شهود عرفانی است. وی معتقد است که عقل نسبت به فهم برخی از معارف مستقل است و بین معارفی که حکمای نخستین بیان کرده‌اند و آنچه را که شرع بیان کرده، منافاتی وجود ندارد. آیات و روایات نقش ویژه‌ای در مباحث کلامی ایشان دارند تا آنجا که برخی از آثار کلامی او استنباط شده از آیات و روایات است. ایشان برخی از باورهای مربوط به معاد- مانند فرشته منکر، صحیفه اعمال، میزان و شهادت اعضای انسان- را به صورت حِکمی و عقلی تبیین نموده است. وی فرقه صوفیه را سخت مورد نکوهش قرار داده، و مردم را نسبت به اعتقادات و رفتارهای ناشایست آنان برحذر کرده است