جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در گذر زمان، به سبب وجود آموزه‌های خاص عملی، اعتقادی، ذوقی و تربیتی در تصوف اسلامی، بر شمار مشتاقان و طالبان سیر و سلوک افزوده شد. افزایش روز افزون جمعیت پیروان و مریدان تصوف، فرقه‌ها و گروه‌هایی کوچک، نخستین صوفیان را به گروه‌هایی بزرگتر تبدیل کرد؛ از این رو مشایخ بزرگ صوفیه برای رتق و فتق بهتر امور و رسیدگی به وضع معیشتی شاگردان و بالا بردن سطح کیفی تربیت و ارشاد تازه واردان، به وضع و جعل قوانین و آداب و رسومی که بعدها مستحسنات صوفیه نامیده شد، اقدام کردند.مستحسنات صوفیه بنابر نظر آنان، امور بدیعی بود که دلیل و برهانی از شرع مقدس بر آن اقامه نشده بود و مشایخ صوفیه با اجتهاد خود وضع کرده بودند؛ ولی با حکم عقل و قوانین شرع تناقض نداشته و با روح کلی آنها تناسب داشت. از جملۀ این امور عبارتند از: خرقه، خانقاه، سماع و . . . در این پایان نامه براساس منابع مهم و معتبر تصوف و عرفان اسلامی و به روش توصیفی- تحلیلی، سیر تحولات و تطورات مستحسنات از ابتدا تا پایان قرن هفتم هجری قمری بررسی شده که البته در قرن هفتم هجری از نظر کمی و کیفی بدان توجه خاصی شده است.

ظهور و گسترش طریقه ها و سلسله های صوفیه در دامان تصوف اسلامی، این پرسش را رقم زد که چگونه روح تصوف اسلامی که زهدورزی فردی و سلوک باطنی است، با حقیقت طریقه ها و سلسله های صوفیه، که پدیده ای اجتماعی است، سازگاری دارد؟ این ناسازگاری ظاهری سبب شد برخی محققان پیدایی و ظهور اجتماعی طریقه های صوفیانه را معلول عواملی خارجی و بیگانه با ظرفیت های تصوف و عرفان اسلامی، همچون ارتباط صوفیان با گروه های معنویت گرای دیگر ادیان و مکاتب و مذاهب بدانند. بررسی شواهد تاریخی نشان می دهد که مهم ترین دلیل زمینه ساز بروز و ظهور طریقه ها و سلسله های صوفیه، ویژگی های نهفته در بُعد تربیتی تصوف، به ویژه رابطۀ ارادت میان مرید و مراد است؛ در واقع، لوازم و ویژگی های نهفته در نهاد این بُعد، در بستر تکامل خود، تصوف را که جریانی فردی بود و بر محور زهد می چرخید، به پدیده ای اجتماعی و گروهی، که آداب و رسوم فراوانی داشت، تبدیل ساخت و سبب ایجاد نخستین گروه های جمعی صوفیان شد. در گذر زمان، این گروه ها و فرقه های نخستین، متأثر از چند عامل مهم دیگر، از جمله گرایش عامه به سوی تصوف و وضع آداب و رسوم خانقاهی، به قوارۀ طریقت ها و سلسله های امروزی درآمدند.