جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سنت‌های الهی به روش‌های خداوند در تدبیر جهان، اطلاق می‌شود. کلیت و جهان شمولی و تغییر و تحویل ناپذیری، دو ویژگی اصلی سنت‌های الهی است. این ویژگی‌ها اقتضا می‌کند سنت‌های الهی در گستره تاریخ و حداقل در ادیان الهی گذشته، همچون یهودیت نیز وجود داشته‌باشد. امهال، ابتلا و کیفر سه سنت مشترک و مهم‌ در گفتمان دینی اسلام و یهودیت است که در موارد همچون واقعه خروج، ماجرای گوساله ‌پرستی و تمرد بنی اسرائیل از ورود به سرزمین مقدس و 40 سال سرگردانی آنان تبلور یافته‌است. ضرورت بازخوانی این سنت‌ها در قرآن کریم و متون یهودیت را می‌توان در شناخت ساز‌ وکار این متون مقدس در بازتولید گفتمان دینی دانست. در پاسخ به این سؤال که آیا سنت‌های الهی امهال، ابتلا و کیفر، همان تعریف، کارکرد و نقشی را که در متون یهودیت دارند در قرآن کریم نیز دارا هستند؟ این فرضیه مطرح است که سازوکار تقریبا مشترک و همسانی برای این سنت‌ها در قرآن کریم و متون یهودیت وجود دارد. تحلیل این سنت‌ها با روش تحلیل گفتمان انتقادی، نشان‌دهنده چگونگی کاربست یک عنصر از گفتمان یهودی و مفصل‌بندی جدید آن به عنوان نقاط کانونی در شکل‌دهی هویت دینی-اسلامی است. تحلیل این سنت‌ها نشان می‌دهد، در قرن‌های اولیه ظهور اسلام این سنت‌های الهی در تثبیت معتقدات کلان دینی همچون توحید، نبوت و معاد به‌کارگرفته‌شده است و همچنین از طریق توصیف جایگاه‌های هویتی فردی و جمعی، در شکل‌گیری هویت سیاسی، غیریت‌سازی وشکل‌یافتن هویت اجتماعی مستقل مسلمانان، نقش ایفا می‌کند.

«سنن الهی» قوانین مستمر و فراگیری است که خداوند متعال بر اساس آن‌ها نظام هستی را ایجاد فرموده، و نسبت‌ها و روابط متقابل آن را تنظیم نموده است. از آن‌جا که این قوانین، ثابت و غیر قابل تغییر است علم به آن‌ها می‌تواند به عنوان ابزار قدرت‌مندی در پیش‌بینی و مدیریت رخدادهای فردی و اجتماعی مورد استفاده قرار گیرد. از سوی دیگر، دانستن قوانین الهی، دارای بعد تربیتی نیز هست و خشیّت در برابر آن‌ها منجر به رشد در مسیر قانون‌مندی‌ها و إشفاق و نجات می‌شود.معناشناسی یکی از راه‌های بررسی گستر? عظیم مفهوم سنّت‌های الهی در قرآن کریم است. آغاز این فرآیند، بررسی «واژگان» این حوز? معنایی است، که گرچه در کتب لغت و کتاب‌های تفسیری، تحقیقات فقه اللغوی بسیاری دربار? این کلمات انجام گرفته و سیر واژگانی آن‌ها بررسی شده است؛ لیکن هیچ‌گاه تصویر کلّی این واژه‌ها در بافت زبانی قرآن کریم مطالعه نشده و ارتباط میان آن‌ها در یک مجموع? وسیع مورد تحلیل و ارزیابی قرار نگرفته است.تحقیق حاضر در نظر دارد با بررسی روابط معنایی واژگان این حوزه با تکیه بر روش «حوزه‌های معنایی»، گامی نو در جهت شناخت سنّت‌های الهی در گستر? «قوانین حاکم بین خدا و انسان» بردارد. بدین منظور نگرشی ساخت گرایانه به متن قرآن داشته و از تلفیقی از مکتب بُن آلمان‌ها و برخی از مکاتب آمریکایی‌ها استفاده نموده است.بر اساس این پژوهش می‌توان إظهار داشت، در شبک? معنایی سنن الهی در قرآن کریم، «أمر» روح حاکم بر قانون‌مندی‌ها، «مشیّت» کالبد و نظام ارتباط قوانین هستی، «إذن» فراهم بودن امکان عملکرد نظام، «إراده» واسط? بیان أمر و انتقال آن به عالم خلق، «قول» نوعی از إعلام قانون‌گذاری‌ها در هستی، «حکم» مدیریّت استوار قوانین و گونه‌ای از إعمال و صدور آن‌ها در جهان کثرت، «جعل» ایجاد اجزای قانون‌مندی و قرار دادن نسبت‌های آن‌ها با اجزای هستی، «سنّت» طرح و الگوی ارتباط اجزای قانون‌گذاری با یکدیگر و راهنمای هدایت انسان‌ها در مسیر قانون‌مندی‌ها، «قدر» رابط عالم نامحدود وحدت با عالم محدود کثرت، «قضا» تعیّن قدر و آخرین مرتب? نازل? أمر در عالم کثرت، «تدبیر» قانون‌مندی جانبی حاکم بر أمر، «کتب» قطعیّت مشیّت و إراد? الهی، «شرع» بعد عملکردی قوانین الهی برای اتصال انسان‌ها به عالم أمر، «فرض» از لوازم و مصادیق شرع، و «أصاب» و «فعل» بروز مشیّت الهی در عالم کثرت هستند.بدین‌ترتیب، نگرش کلان به شبک? نظام‌های برنامه‌ریزی و إعمال قوانین الهی در قرآن ثابت می‌کند که واژه‌های یک حوز? معنایی از یکدیگر تأثیر پذیرفته و بدون توجّه به ارتباطات متقابل آن‌ها نمی‌توان تفسیری جامع از واژگان قرآنی ارائه نمود.

یکی از ابعاد بحث نسبت دین و اخلاق، بررسی ارتباط این دو در اخلاقی زیستن یا تربیت اخلاقی است؛ بدین معنا که گزاره ها، اعتقادات و پیش فرض های دینی می توانند در تربیت اخلاقی انسان ها و به تعبیر دیگر، در کاشتن نهالِ فضائل اخلاقی در انسان و ریشه کن کردن رذائل اخلاقی از او مؤثر باشند. یکی از این پیش فرض ها و اعتقادات دینی، پذیرشِ نظام کنش و واکنش در عالم هستی و به عبارت دیگر، پذیرش ساکت و بی تفاوت نبودن عالم هستی نسبت به رفتار ما انسان ها، و انعکاس آن به سوی ماست. شماری از آیات قرآن کریم به خوبی بر واکنشِ نظام پویا، زنده و باشعورِ جهان هستی به رفتار ما انسان ها دلالت دارد. قرآن کریم انسان را به پذیرشِ مسئولیت اخلاقی اعمال و رفتارش ترغیب میکند و نوعی ضمانت اجراییِ دینی و دنیوی (افزون بر ضمانت اجرایی اخروی) برای اخلاقی زیستنِ انسان فراهم می آورد که نشانگر نسبتِ دوستانه دین و اخلاق در عرصه تربیت اخلاقی است.