جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آیت‌الله محمدهادی‌ معرفت (م 1385ش) قرآن‌شناس برجسته هم‌روزگار ماست که دیدگاه‌ها و روش‌های ممتاز وی در علوم قرآنی و تفسیر، تأثیری شگرف بر آینده مطالعات این عرصه دارد. اصل توجه یک فقیه و اصولی ممتاز به دانش‌های قرآنی سرچشمه برکات فراوان است، به‌ویژه آنکه وی در هر زمینه‌ای وارد شده به ‌نوعی نوآور است. منظور از نوآوری به طورعام امتیازات مطالعات و افادات قرآنی ایشان هم در روش و هم در محتواست. نوشتار حاضر ابتدا امتیازات روشی و سلوک علمی ایشان را بررسی می‌کند و نشان می‌دهد که ایشان در هر موضوع علمی اندیشه‌های جالب توجه را به میدان بحث می‌آورد و برای کشف اصل مشترک دیدگاه‌های مختلف و ایجاد توفیق و پرهیز از شعبه‌پنداری و تفرق تلاش می‌نمود، به رویدادهای علمی در روزگار خود بسیار حساس بود و با شبهه‌ها برخوردی بصیرت آمیخته، علمی و دقیق داشت، میان علوم قرآنی و دیگر دانش‌ها پیوند زد و براین باور بود که هر کسی به میزانی که رسوخ در علم دارد می‌تواند به عرصه فهم قرآن وارد شود. این نوشتار آنگاه به برجستگی‌ها و نوآوری‌های محتوایی وی در حوزه تفسیر و علوم قرآن می‌پردازد که شامل آرای ایشان در اعجاز، نزول و جمع قرآن، حفظ قرآن از تحریف، روایات تحریف، وجود لحن در قرآن، زبان قرآن، قصص قرآنی، روایات تفسیری، تأویل و بطن قرآن، ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه است.

بررسی روند شکل‌گیری علوم در تمدن اسلامی نشانگر آن است که گرایش مسلمانان به شاخه‌های مختلف علوم بر اساس نیازهای جامعه اسلامی بوده است. جغرافیا از جمله علومی است که از همان اوایل مورد توجه مسلمانان قرار گرفت و اندیشمندان شیعه ضمن خلق آثاری ارزشمند، نقش مهمی در تکامل و پیشرفت آن ایفا نمودند. تأکید قرآن کریم و توصیه‌های مکرر پیشوایان دین در خصوص لزوم آموزش علم و نیز تشویق مسلمانان به سیر و سیاحت، اندیشه و عبرت‌آموزی از سرنوشت اقوام گذشته را باید مهم‌ترین عوامل توجه شیعیان به علم جغرافیا دانست. همچنین نیازهای روز افزون بازرگانی، سیاسی و مذهبی جوامع اسلامی از جمله انگیزه‌هایی بود که سبب گردید عالمان شیعه به کسب دانش جغرافیا و توسعه آن همت گمارند. این پژوهش بر آن است تا نقش و جایگاه برجسته دانشمندان شیعه را در پیشرفت علم جغرافیا در تمدن اسلامی تا سده ششم هجری نشان دهد.

هدف از وضع قوانین و احکام در ادیان الهی، به ویژه در دین مبین اسلام، سعادت مادی و معنوی جامعه بشری است و نیل به قرب الهی به عنوان مقصد و هدف غایی افعال و اعمال انسان، نیازمند آزمونی بس مشکل در سنجش کیفیت اعمال و یافتن نیکوترین آنهاست. انجام عمل و صدور افعال از انسان نیز نیازمند ملزومات خاص خود می‌باشد؛ بنابراین، دین کامل باید برای این مقدمات نیز برنامه کاملی داشته باشد. انجام تمامی اعمال به صورت کاملا صحیح، مطابق فرامین الهی و فطرت انسانی، میسر نیست مگر در سایه صحت و سلامت کامل انسان در هر دو بعد جسمانی و روحانی؛ از آنجا که قرآن و عترت به عنوان منابع شناخت و هدایت در مسیر قرب الهی هستند، باید ریشه‌های اصلی و منشأ علم سلامت جسم و روح را هم در این دو جست‌وجو نماییم؛ چرا که هادیان هر مسیر باید آگاهترین مردم به مسیر ملزومات سفر باشند. سلامت جسم و روح با تمام ابعاد آن تحت عنوان طب اسلامی که به عنوان تابلوی تمدن اسلامی رخ می‌نماید؛ مطرح می‌شود که پرچمدار و طلایه دار آن مکتب تشیع، ائمه، علما و حکمای شیعه می‌باشند. نوشتار حاضر در پی ارائه تعریف صحیحی از طب اسلامی؛ تبیین مواضع دین اسلام در خصوص طب و برتری و اعلمیت طب اسلامی بر سایر مکاتب طبی؛ نقش طب اسلامی در شکوفایی تمدن اسلامی و همچنین ارائه مواضع و نظرات بی بدیل اهل بیت(ع) در خصوص طب و نقش مکتب تشیع در گسترش این علم الهی است.

درباره وراثت علم نبوی به ائمه اطهار(ع) روایات بسیاری وجود دارد؛ لذا با آگاهی از روش و بینش معصومان(ع)، به ویژه حضرت علی(ع) می‌توان به استفاده صحیح از قرآن و علوم مربوطه آن دست یافت. نوشتار حاضر در صدد پاسخ به این پرسش است که حضرت علی(ع) چه نقشی در گسترش تفسیر و علوم قرآنی داشته است. محور اصلی نوشتار این بررسی جایگاه امام علی(ع) در زمینه تفسیر و علوم قرآنی و اقدامات ایشان برای جلوگیری از عدم تحریف قرآن و اسلام است. بیان انواع روش‌های تفسیری امام علی(ع)، خود دلیلی بر علم وسیع ایشان است که سبب تربیت شاگردان بزرگ و اهل معرفتی شد تا بتوانند معارف را در بین مردم در قالب تفسیر و روایات بیان کنند. همچنین با علوم قرآنی و آموختن آن به اصحاب سبب عدم تحریف قرآن شد؛ به طوری‌که اگر این اقدامات شایسته نبود، نسل‌های بعدی از این فیض عظیم بی‌بهره می‌ماندند.

یکی از مباحث مهم خداشناسی، رابطۀ ذات و صفات الهی است. اقوال متعددی در این زمینه بیان شده‌اند که یکی از آنها، نفی صفات از ذات است که از آن به الهیات سلبی تعبیر می‌شود. قاضی سعید قمی از مهم‌ترین چهره‌های مروج این دیدگاه بود. در این نوشتار، نگاهی به الهیات سلبی از منظر قاضی سعید قمی خواهیم داشت. ابتدا به مفهوم‌شناسی نفی صفات می‌پردازیم که سه معنا برای آن بیان شده است که همگی مورد مناقشه‌اند. عجز از تصحیح نحوۀ انتزاع اوصاف کثیر از ذات بسیط و تلقی نادرست از معنای وصف ملازم دانستن آن با زیادت و غیریت با موصوف و فرار از دام تشبیه و عدم توانایی بر جمع میان روایات، عوامل اصلی در گرایش قاضی سعید به الهیات سلبی هستند. حاصل بررسی نگرش ایشان به مقولۀ صفات الهی آن است که نه معنای قابل دفاعی از نفی صفات ارائه و نه دلیل محکمی بر نفی صفات اقامه کرده‌اند. حاصل بررسی نگرش ایشان به مقولۀ صفات الهی آن است که وی با وجود کوشش فراوان و اقامۀ ادلۀ متعدد، توفیق چندانی به‌دست نیاورده است؛ یعنی نه معنای دفاع‌شدنی از نفی صفات ارائه داده و نه دلیل محکمی بر نفی صفات اقامه کرده است.

جان هیک فیلسوف نام‌آشنای معاصر با نظریۀ کثرت‌گرایی دینی شناخته شده است. اما ذکر این نکته ضروری به‌نظر می‌رسد که یکی از ارکان اصلی نظریۀ پلورالیستی هیک، تجربۀ دینی و نقشی است که این تجربه در اعتبار بخشیدن به باورهای دینی دارد. در واقع وی از کثرت در تجارب دینی به کثرت‌گرایی در باورهای دینی پل می‌زند. هیک برای نشان دادن اعتبار معرفتی تجربۀ دینی به اصولی تمسک جسته است همچون: پایه بودن باور به متعلق تجربۀ دینی، اصل اعتماد خطیر، اصل گواهی و اصل ثمرات معنوی و اخلاقی. در این نوشتار به بررسی و نقد این اصول می‌پردازیم. همچنین به تنوع و تکثر تجربه‌های دینی می‌پردازیم و نظر هیک را در این زمینه بررسی خواهیم کرد. در ضمن این نقد و بررسی، به تفصیل از مبانی معرفتی هیک دربارۀ کثرت‌گرایی سخن خواهیم گفت. در پایان به این نتیجه می‌رسیم که گرچه توجه به آثار تجارب دینی شاید دلگرم‌کننده باشد، به‌هیچ‌وجه از دل آنها برهان خدشه‌ناپذیر منطقی به سبک براهین سنتی اثبات وجود خدا بیرون نمی‌آید.

آرا و نظریات متنوعی از زمان ارسطو تاکنون پیرامون مسئلۀ وجودی شر و خیر بیان شده است. این مسئله زمانی حساسیت بیشتری را جلب کرد که عاملی علیه وجود خداوند و صفات او تلقی شد. برخی وجود شر را مهم‌ترین و یگانه عامل انکار وجود خداوند می‌دانند و برخی نیز دیدگاهی مخالف با این نظر دارند. از نظر جان‌ هیک و آگوستین، شر امری وجودی است. او با الهام از نظریۀ عدل الهی ایرنایوسی، شکل جدیدی به تعریف شر داده است. هیک اعتقاد دارد که «شر فقدان خیر است و خداوند علت شر نیست» و شر را به‌عنوان امر عدمی، در چارچوب تبیین علّی مطرح می‌کند. با ارائۀ این نظریه، اصول علّی نیز اهمیت خاصی می‌یابند. در این پژوهش به بررسی و نقد مسئلۀ متافیزیکی شر و رابطۀ آن با وجود خدا از نگاه جان هیک می‌پردازیم. بر این اساس، پس از ارائۀ گزارشی از اصول شر و خیر به بررسی مسئلۀ مهم «جایگاه شر در ساختار علّی آفرینش» در نگاه هیک و آگوستین خواهیم پرداخت. هدف این نوشتار آن است که بیان کنیم حکمت اصلی و نهفته در وجود شر را نمی‌توانیم توجیه و درک کنیم و طبق گفتۀ هیک، باید به رازآلود بودن جهان هستی و در پس آن، شر اعتراف کنیم.

مقالۀ پیش‌رو با تعریف ایمان و ایمان گرایی مؤمنان (مسلمان، مسیحی و یهودی) و تقسیم آن به حاد و معتدل و بررسی رابطۀ ایمان‌گرایی و شکاکیت، به تحلیل دین‌گرایی ویتگنشتاین پرداخته است. نگاه دینی ویتگنشتاین بر خصلت غیرشناختی زبان دینی اذعان دارد و در عین حال باورهای دینی را اغلب بی‌دلیل می‌داند. فلاسفه‌ای که به‌نوعی تحت تأثیر افکار وی قرار گرفته‌اند، با عنایت به درستی تفسیر ایمان‌گرایانه یا زبان دینی ویتگنشتاین، دربارۀ ناواقع‌گرا بودن وی تردید دارند. به‌منظور سهولت، ایمان‌گرایی ویتگنشتاینی را در سه نکته خلاصه می‌کنیم: 1. بی‌دلیل بودن باورهای دینی؛ 2. تفسیر غیرشناختی از آنها و 3. تفسیر ناواقع‌گرایانه از دین.

ارزش معرفتی همان مطابقت با واقع است. در بحث ارزش معرفتی مدعیات دینی شیعه، آموزه‌های دینی معیار ثبوتی در تبیین صحت و سقم معرفت و مطابقت با واقع هستند در این روش آموزه‌های دینی از طرف خداوند متعال است و خدا هر آنچه می‌گوید واقعیاتی هستند که در جهان جریان دارد و کلمات او مطابق با واقعند. بنابراین ارزش معرفتی این نوع آموزه‌ها بیانگر اثبات صدور آن از سوی خداست. بحث ارزش معرفتی آموزه‌های دینی در این روش از دو منظر بررسی شده است: در منظر اول چگونگی مطابقت این قضایا با واقع بودن این آموزه‌ها بر مردم است که مباحث عقل، تنصیص و معرفی پیامبران سابق و معجزه را شامل می‌شود و در منظر دوم چگونگی احراز مطابق با واقع بودن آموزه‌های دینی برای پیامبر است که عناوینی نظیر نقش عصمت در تلقی و ابلاغ آموزه‌های دینی، نقش روح‌القدس در ارزش معرفتی آموزه‌های دینی و چگونگی تأیید پیامبران در شناخت آموزه‌های دینی را دربر می‌گیرد. در معرفت‌شناسی دینی، شناخت از طریق الهام و وحی به‌دست می‌آید و وحی و الهام در عالی‌ترین درجۀ اعتبار قرار دارد و عقل و نقل، بعد از وحی و در پرتو آن، منبع معرفت‌شناسی دین را تأمین می‌کنند.

واقعۀ عاشورا از حوادث و پدیدارهای مهم تاریخ بوده که تاکنون بخش عظیمی از پژوهش‌های محققان را به خود اختصاص داده است. اما با وجود این واقعیت، واقعۀ پیش‌گفته، از منظر پژوهشگران حوزۀ فلسفۀ دین و معنای زندگی دور مانده است. این پژوهش کوشش معنامحورانه‌ای در باب حادثۀ عاشوراست که به مؤلفۀ هدف در عاشورا می‌پردازد و اهداف و انگیزه‌هایی را ذکر می‌کند که محل توجه و عنایت امام حسین (ع) در کربلا بوده است. اهدافی چون: بیداری امت پیامبر از غفلت و جهالت، نجات امت از مادی‌گرایی و برقراری عدالت، اصلاح امور، نه جنگ و ... غنای معنایی بالا و بی‌نظیری دارد و به‌علاوه معنای جدیدی از تلفیق دو معنای هدف یعنی هدف الهی و هدف فردی را ارائه می‌دهد.