جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مسائل قابل توجه در تحقیقات قرآنی، بررسی شیوه‌های استدلالی به‌کار رفته در قرآن کریم است. اساساً خداوند چگونه در قرآن کریم استدلال کرده و از چه عناصر بنیادین در این استدلال‌ها استفاده شده است؟ از میان قرآن‌پژوهان غربی، رزالیند ورد گویین در این زمینه تحقیق مفصلی انجام داده است. در مقالۀ حاضر تلاش شده با روش توصیفی-تحلیلی، دیدگاه گویین دربارۀ عناصر بنیادین استدلال در قرآن کریم و چگونگی نقش آنها در تشکیل استدلال‌های قرآنی واکاوی شود. با بررسی‌های انجام‌شده، این نتیجه به‌دست آمد که گویین سه عنصر بنیادین را در استدلال‌های قرآنی کشف می‌کند که عبارت‌اند از: عهد، نشانه‌ها و سنت. گویین عهد را به منزلۀ قاعده‌ای عام می‌داند که در بسیاری از استدلال‌های قرآنی نقش مؤثری ایفا می‌کند. وی این استدلال‌ها را در قالب استدلال مبتنی بر قاعده شناسایی می‌کند. علاوه بر این، به گفتۀ وی، قواعد فرعی متعددی از عهد ناشی می‌شود که به نوبۀ خود استدلال‌هایی را شکل می‌دهند. مباحث گویین دربارۀ شیوه‌های استدلالی در قرآن و عناصر بنیادین در آنها، زاویه‌هایی جدید به تحقیقات قرآنی داده و زمینه‌ای مناسب را برای پژوهش‌هایی اصیل در این حوزه فراهم می‌کند.

محمدهادی معرفت (1309-1385ه.ش) از قرآن‌پژوهان معاصر و برجسته شیعی می‌باشد که به‌ویژه با تألیف کتاب گرانقدر «التمهید» در حوزه علوم قرآنی و ارائه نظریات بدیع شناخته شده است. وی بر پایه سه منبع اصلی مورد استفاده‌ خود، یعنی قرآن، تألیفات حدیثی و اسناد تاریخی، بر آن است تا گره‌های موجود در مفاهیم قرآنی را با محوریت آیات باز نماید. مرحوم معرفت با توجه به سابقه علمی خود در این زمینه، تلاش دارد به ارائه پیشنهادات بدیع و مستدل در مصادیق مختلف علوم قرآنی بپردازد. در این مقاله بر زمینه‌های تدوین نظریات علوم قرآنی آیت الله معرفت و به‌طور خاص، بر ابعاد تاریخی، کلامی، عصری-اجتماعی مورد نظر ایشان تمرکز نموده و در پی آن هستیم که نشان دهیم رویکردهای «حفظ تراث»، «نوآورانه»، «شبهه‌‌شناسانه و پاسخ‌گویانه» و «وحدت‌گرایی» در مطالعات و آرای قرآنی وی نقشی بسزا داشته است. نوشتار حاضر با بررسی زمینه‌های شکل‌گیری نظرات قرآنی مرحوم معرفت از محیط، مکتب، منابع و فضای حاکم بر اجتماع نتیجه‌گیری نموده که به میزان اثرپذیری مرحوم معرفت از بسترهای مذکور و اثرگذاری بر جریان‌های عصری غالب، رویکردهای متفاوتی از جانب ایشان اتخاذ شده است.

نظارت اجتماعی یکی از مهمترین ابزارهای پیشگیری، کاهش و مقابله با جرایم و انحرافات اجتماعی و بلکه یکی از کارآمدترین اهرم‌ها در کنار کاربست درست فرایند جامعه‌پذیری، برای تحقق و تداوم جامعه مطلوب است. اندیشمندان علوم اجتماعی با تبیین مفهوم نظارت اجتماعی و چگونگی عملکرد آن در جامعه، دیدگاه‌ها و راهکارهای ارزشمندی را ارائه کرده‌اند. در این بین ادیان الهی بویژه مکتب اسلام آموزه‌های صریح و روشنی را در خصوص نظارت و مصادیق آن دارد. تحقیق حاضر به دنبال تبیین چیستی و معرفی مبانی نظری و مصادیق نظارت اجتماعی از دیدگاه امام علی (ع) در کتاب نهج‌البلاغه است. گزاره‌های این کتاب نظام ارزشی، سیستم نظارت و کنترل فراگیر و جامعی را مطرح می‌کند که در آن، کارگزاران و مدیران جامعه و کسانی که عهده‌دار بیت‌المال‌اند. این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی و بر مبنای تجزیه و تحلیل داده‌های انتخاب شده از متن کتاب، این مهم را مورد بررسی قرار داده است. یافته‌‌های تحقیق حاکی از توجه به نظارت خداوند و مأموران او از سویی، و ضرورت به کارگیری نیروها و در پیش گرفتن سازوکارهایی در جهت نظارت بر عملکرد کارگزاران و کسانی است که بر بیت‌المال دسترسی دارند و یا در ارتباط با مردم قرار می‌گیرند.

متن گزارش‌های روایی که سند اطمینان‌آفرینی ندارند، با معیارهای مشخصی مانند قرآن، سنت، تاریخ، علم، حس، تجربه، اجماع و عقل قطعی پالوده می‌شوند. اهمیت قرآن در قامت اولین منبع انتقال آموزه‌های دینی و نقش تبیین‌گری ‌‌سنّت برای قرآن، پررنگ بودن کلام الهی برای اعتبار‌سنجی حدیث را هویدا می‌سازد. وجود دلالت‌های گوناگون در کلام الهی در کنار رهیافت‌ها و برداشت‌های گوناگون از محتوا و مدلول ‌‌قاعدۀ عرضه، سبب شده تا دانشوران مسلمان رویّه مشخص و واحدی را از فرآیند عرضه حدیث به قرآن ترسیم ننمایند. این نوشتار با روش تحلیلی- اکتشافی، در پی یافتن گونه‌های معتبر معروضٌ‌علیه در ‌‌قاعدۀ عرضه حدیث به قرآن بوده و به تبیین هر یک از گونه‌های محتمل در فرآیند بهره از این قاعده پرداخته است. تبیین نقاط بهینه و آسیب‌های اکتفا به هر یک از گونه‌های پیش‌گفته، دیگر دستاورد پژوهش است. در پایان نیز با تبیین مؤلفه بنیادین در معیارهای اعتبار‌سنجی حدیث، یعنی حصول اطمینان، رهاوردی منطقی در بهره از قرآن برای فرآیند بررسی محتوایی حدیث ارائه شده است.

تفسیر واعظانه، نخستین گونه شناخته‏شده از تفسیر در سده نخست است که در سده‏های پنجم تا دهم رشد چشم‏گیری یافت و مورد استقبال مردم قرار گرفت، اما پس از آن، وارد دوران افول شد؛ تا امروزه ضمن تغییر در برخی از شاخصه‌ها، در قالب تفاسیر تربیتی، هدایتی و اجتماعی بازتولد یابد، اما ابعاد این شیوه تفسیری، همچنان ناشناخته مانده است؛ درحالی که توجه به تفاسیری توده‏نگر همچون تفسیر واعظانه، در کاهش فاصله تفسیر با توده مسلمان مؤثر است. تاکنون شاخصه‌های تفسیر واعظانه به نیکی از دیگر گونه‌های تفسیری متمایز نگشته و ملاک دقیقی برای شناخت و تمایز آن ارائه نشده، تا جایی که حتی بین برخی از محققان، تفسیر واعظانه با گونه‌های «عرفانی» و «تربیتی- هدایتی» خلط شده است. در پژوهش پیش رو، ضمن تمرکز بر شش تفسیر واعظانه از فریقین، شاخصه‌های تمیزدهنده این گونه تفسیری از سایر گونه‌ها، با روشی توصیفی-تحلیلی، ذیل هشت عنوان شناسایی شده که عبارت‌اند از: تأویل آیات با لطایف و اشارات عرفانی، استفاده از تشبیه، تمثیل و داستان، نگارش به زبان بومی، استفاده از ادبیات ساده در قالب جملات کوتاه، گویش نصیحت‌گونه و خیرخواهانه، استفاده از مفاهیم مرتبط با وعظ در قرآن، استفاده اندرزی از روایات و بالاخره بهره‌گیری اشاری از رموز عددی. تفاسیر واعظانه در شاخصه‌های فوق با برخی از گونه‌های تفسیری اشتراکاتی دارند که در مقاله تبیین شده است.

قرآن کریم از عصر نزول تا کنون با روش‌های مختلف و متفاوت تفسیر شده است. یکی از روش‌های تفسیری آن که در رَوایی یا ناروایی آن اختلاف شده، تفسیر فلسفی است. شماری از فیلسوفان روابودن آن را مسلّم و مفروغ‌عنه دانسته و سوره‌ها و آیه‌هایی از قرآن را با روش فلسفی تفسیر کرده‌اند، و دسته‌ای دیگر از عالمان دینی با آن مخالفت کرده، بر ناروایی آن به وجوهی استدلال کرده‌اند. در این مقاله، نخست مهم‌ترین دلایل مخالفان تفسیر فلسفی با عناوین روایات دلالت‌کننده بر دور بودن تفسیر قرآن از عقل انسان، روایات نهی‌کننده از طلب هدایت از غیر قرآن، مغایرت تعقّل با تفلسف، و اختلافی بودن و یقین‌آور نبودن استدلال‌های فلسفی بررسی و نقد می‌شوند، سپس برای روابودن تفسیر فلسفی و لزوم یا دست‌کم جواز بهره‌گیری از یافته‌های فلسفی در تفسیر آیات استدلال و در پایان نتیجه‌گیری می‌شود که تفسیر فلسفی با شرایطی رَواست.

ادیان ‌الهی‌هم خود ظرفیت بسیارغنی وتجدید شونده ای برای تولید وعرضه یک فرهنگ متعالی متناسب باظرفیت های آموزه ای واهداف ورسالت این جهانی خود به بشراجتماعی دارندوهم بسته به ظرفیت آموزه ای، موقعیت اجتماعی، کمیت وکیفیت موالیان، نحوه تعامل آنها با تعالیم وحیانی، قرائت هاوتفسیرهای ارائه شده ازسوی دین پژوهان، فرصت ها و محدودیت های محیطی و...نقش بسیارقاطع وتعیین کننده ای در مواجهه هدفمند با فرهنگ عرفی مستقر و مولفه های آن دارند. از این رو، نسبت میان دین و فرهنگ و نحوه تعامل آندو بویژه درفرایند تاریخ اجتماعی بشر، ازجمله موضوعاتی است که عموماازسوی جامعه شناسان دین مطرح شده ودرمقام پاسخ بدان، دیدگاهها و مواضع مختلفی اتخاذ شده است.این نوشتاردرصدد است تا با تامل در آرا و اندیشه های دین پژوهان که عمدتا با رویکرد های الهیاتی و کاوش های درون دینی صراحتا یا ضمنا به این موضوع ورود کرده اند، پاسخ سوال فوق را از منابع و متون مربوط استخراج و مورد تحلیل قراردهد. براین اساس، سوال اصلی آن نسبت های محتمل میان دین و فرهنگ به مثاله دو نظام معنایی ازمنظر الهیاتی و از دید اندیشمندان منتخب است. روش آن در مقام گردآوری، اسنادی و در مقام تحلیل، تفسیری استنباطی است.

بر اساس نظریه استخلاف شهیدصدر چه نوع نظام اجتماعی ترسیم می‌شود. سوالی است که این نوشتار با روش‌های، تفسسیری- استنطاقی و تحلیلی- استنباطی و با تتبع آثارارزشمند شهیدصدر، در صدد جواب آن می‌باشد. بر اساس آراء و نظریه اجتماعی شهیدصدر، هر جامعه از سه عنصر تشکیل می‌شود: طبیعت، انسان و رابطه. ماهیت عنصر سوم است که مابه الامتیاز ماهیت جوامع بشری از یکدیگر است. قرآن کریم، ماهیت تکوینی این رابطه را استخلاف قلمداد می‌کند؛ که بر اساس آن، انسان به عنوان جانشین و امین الهی پا بر زمین گذاشته است. ازاین روی شاکله کلی نظام خانواده استخلافی و اصلح این است، که در همه روابط خانواده در هر سطح آن، روح استخلافی وجود دارد. در نظام‌خانواده استخلافی مرد «قَیِّم» است واین مفهوم غیرازمردسالاری است؛ حفظ منزلت زن دراین نظام، ازمهمترین رکن خانواده‌قرآنی است که دارای کارکردهای زیادی می‌باشد؛ ایفای این نقش به انجام وظایفی ازقبیل، خانه داری، شوهرداری وپرورش فرزند، حِصن وحفاظت ورفع نیازهای مادی و معنوی خانواده باحفظ منزلت «محصِن»و«قیم» همسراست. جایگاه فطری و واقعی مرد درنظام خانواده استخلافی قیم، مدیر، محافظ، رئیس، امیر وولی اعضای خانواده وهمسراست. استخراج واژه محصِن و قیم برای مردان و واژه محصَنه و قانته برای منزلت اجتماعی زنان، از نوآوری‌های این پژوهش است.

دغدغه‌ی تبیین تغییرات اجتماعی و ارائه‌ی تبیینی درست از آن، مسأله‌ای بود که باعث ایجاد دانشی به نام جامعه‌شناسی شد. به دلیل نگاه به جامعه از زوایای مختلف و سطوح تحلیل متفاوت، جامعه‌شناسان دیدگاه‌های متعدد و در برخی موارد متضادّی از تغییر اجتماعی ارائه‌ کرده‌اند. به نظر دین (جهان بینی، شریعت و اخلاق)، انگیزه های روانی، اقتصاد و کنش که بستر شکل گیری انگاره های اساسی جامعه شناسی شد، مهمترین مولفه ها در باب تحلیل دگرگونی های اجتماعی است. تدبّر در آیات و تحلیل آنها بر اساس این مولفه ها ,و سیر نزول می تواند در ارائه ی یک الگوی قرآنی در باب سازوکار تغییر اجتماعی راهگشا باشد. پس از تدبّر در آیات و تحلیل کمی و کیفی داده ها، سازکار تغییر اجتماعی از منظر قرآن به نظر فراگردی چند بعدی و دورانی است. در این فراگرد جهان بینی افراد جامعه به مثابه زیربنای تغییر اجتماعی بر کنش آنها تأثیر می گذارد و باعث بازتولید یا تغییر ساختارها می شود امّا این تأثیر یک طرفه نیست. در نهایت، از دید قرآن هرتحلیلی در راستای فهم تغییرات اجتماعی و سازوکار آن باید بر رابطه متقابل باور و کنش افراد تمرکز کند.

قرآن کریم متنی از جنس زبان است. ارتباط با این متن چه به‌صورت بسیط و چه به‌صورت پیچیده، تنها از طریق زبان امکان‌پذیر است. علوم انسانی نیز در صورتی توان بهره‌گیری و ارتباط با قرآن را خواهند داشت که رابطه محکم زبانی با آن ایجاد نمایند. این ارتباط زبانی در دو مرحله اتفاق می‌افتد. مرحله اول مربوط به زمانی است که پژوهشگر اصطلاحی خاص را انتخاب کرده تا در قرآن بررسی نماید. مرحله دوم نیز زمانی است که فرد متناسب با اصطلاح منتخب، معادل‌های مناسب قرآنی خود را برگزیند. در هر دو گام با جنس رابطه زبانی خاص و چالش‌های خاص آن روبه‌رو هستیم. مقاله پیش رو در راستای شناخت پیچیدگی‌های مرحله اخیر، با استفاده از رویکرد زبان‌شناختی، دست به معرفی شش نوع از این چالش‌ها و ارائه مثالی برای هر یک زده است. بدفهمی ناشی از تطورپذیری، بدفهمی ناشی از خودکارشدگی، بدفهمی ناشی از پیچیدگی، بدفهمی ناشی از اشتراک، بدفهمی ناشی از تفاوت گفتمانی و بدفهمی ناشی از ترجمه محوری، آسیب‌هایی هستند که در این مرحله قابل توجه می‌باشند.