جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دیدگاه قدم نفس گاه بر مبنای عکس نقیض قاعدۀ «کل حادث مسبوق بقوة و مادة» تبیین شده و گاه بر مبنای آن بر وحدتِ نفوس استدلال شده است.اصل این قاعده مورد اشکالاتی در فلسفه اسلامی قرار گرفته و زمینه‌ای برای معرفی بدن به‌عنوان وجه ترجیح حدوث روحانی نفس و ماده کثرت نفوس نزد ابن‌سینا بوده است.وی با اشاره به ویژگی‌های نفسانی نشان می‌دهد که جز با ارجاع به کثرتِ نفوس که خود مقدمه لازم برای اثبات حدوث نفس است قابل تبیین نیستند.امکانِ دفاع از مدعیات سینوی بر مبنای بنیان‌های فلسفی وی ناممکن و نیازمند تجدید نظرند. حکمت صدرایی در پی بازسازی مدعیات سینوی برمی‌آید. پژوهش حاضر تلاش می کند تا ضمن بیان دلایل وحدت یا کثرتِ نفوس بر مبنای قاعده عقلی مورد اشاره، اشکالات وارد بر دلایل قاعده و پاسخ‌های طرح‌شده بیان شود و راهی نو در حل چالش‌های سینوی در مسئلۀ حدوث نفس پیموده شود.

اندیشة مدرن با نگاه به پیوندهای زمانی‌ مکانی انسان و با تأکید بر علم، تکنولوژی و سعادتِ زمینی، توجه به سعادت غایی و اُخروی را به‌مثابه گونه‌ای زُهدورزی نادیده انگاشته است که ازجمله نتایجش ملالت و پوچی است. این درحالی است که در زیست‌جهان پیشامدرن، آدمیان با تأکید بر سعادت اخروی، اهمیت حیات و سعادت این‌جهانی را نادیده انگاشته و زندگی را تمرین مرگ می‌دانستند. دراین‌میان، نه نتایج ناشی از اندیشة مدرن و نه زیستِ دل‌بریده از حیاتِ این‌جهانی مطلوب است و این هردو به انسدادهایی می‌انجامد و مسئله این است که چگونه می‌توان به نگرشی دست یافت که خالی از این انسدادها باشد؟ پژوهش حاضر به‌روش تحلیلی-توصیفی به این مسئله عطفِ توجه کرده است. به‌نظر می‌رسد که بر بُنیان اصالت وجود، دوگانة مذکور تصنعی و غیرواقعی است و می‌توان با تأکید بر وحدت شئون و دقایق هستی، بر یگانگی جسم و اندیشه و هم‌راستایی سعادت این‌جهانی و آن‌جهانی تأکید کرد. حاصل آن‌که به‌زعم نویسندگان، راه آسمان از زمین می‌گذرد و آبادانی آخرت به‌مثابه باطن جهانِ کنونی، تنها با آبادانی و پاسداشتِ حیاتِ کنونی میسر است.

«آگاهی» می‌کوشد به واقعیتِ جهان دست یابد؛ چگونگی این تلاش و ارتباط آگاهی با جهان مسئله مهمی است که بررسی آن در فلسفه ابن‌سینا و هگل درخور توجه است. تبیین جهان بدون توضیح کثرات اشیاء بر اساس وحدتِ قوانین و مفاهیم و علل ممکن نیست و نهایت سلسله تبیین‌ها ناگزیر باید به وحدت مطلقی بیانجامد که امکان فهم جهان را فراهم می‌آورد. بااین‌حال، یا این مطلق نسبت به کثرات بشرطِ‌لا است، چنانکه ابن‌سینا درباب واجب‌الوجود باور دارد؛ یا آنکه نسبت به کثرات به اعتبار لابشرط اخذ می‌شود، چنان که هگل مطلق را نسبت به کثرات به اعتبار لابشرطِ‌قسمی درک می‌کند. این نکته به تبیین نظام عالم نیز مربوط می‌شود، زیرا در‌حالی‌که ابن‌سینا جهان را در یک نظام طولی از عقل اول تا عالم عنصری و بر اساس نظریه کلی طبیعی توضیح می‌دهد، هگل به هستی ارگانیک جهان باور داشته و مفهوم کلی انضمامی را برای فهم جهان به کار می‌بندد. اختلاف در فهم مطلق و نظام جهان منجر به اختلاف در تبیین فرآیند شناخت خواهد شد؛ در حالی که بر اساس تبیین طولی عالم در فلسفه ابن‌سینا، فرآیند شناخت یک حرکت طولی در راستای تجرد است، توضیحی که هگل از مراحل شناخت ارائه می‌دهد کاملا تاریخی بوده و شامل یک فرآیند درونی از ارگانیسم طبیعت است که از حضور مطلق ناشی می‌شود. این اختلافات همه از مواجهه هگل با کانت و موقعیت تاریخی او در مواجهه با چرخش سوبژکتیو و کوشش برای فراروی از آن ناشی می‌شود، درحالی‌که ابن‌سینا چنین مواجهه‌ای نداشته است.

وجود در فلسفه کانت به مفهومی مقولی بدل می شود که با انکار عینیت وجود به مثابه کمال، در یک چرخش ذهن گرایانه جدایی ذهن و عین را نتیجه می دهد. اما خارجیت وجود مبنایی است که نمی توان به آسانی از آن عبور کرد؛ هرچند با مشکل بساطت و غیریت، و تاریخی و فراتاریخی بودن مواجه است. مسئله این است که چگونه باید از تنگنای این تعارضات عبور کرد. با فرض قاعده فرعیه، می توان ضمن نقد سفسطه، به اثبات وجود به مثابه امر مشترک میان عین و ذهن راه یافت. حقیقت هستی بسیط است و در بساطت اش سیطره مطلق بر هر کثرتی دارد و از همین رو به مثابه کل، تمام کثرات را در خود دارد و بدون استثنا برای همه هست. به این ترتیب، بر اساس تشکیک وجود، غیریت هستی را باید ناشی از حدود بساطت آن دانست. هرآنچه بهره مند از هستی است با هستی بسیط مواجه است، مواجهه ای که تکین و خاص است. هستی حقیقت بسیطی است که در مقام تحقق در دیگری حضور یافته و بساطت آن غیبت تلقی می شود، حال آنکه غیریت، چیزی جز تعین بساطتِ «هستی» نیست.