جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

امروزه مسئله کارآمدی دین از مهم‌ترین مباحث الهیاتی بوده و با توجه به اینکه فهم آن نیازمند مقدمات فلسفی و علمی پیچیده نیست، به‌آسانی می‌تواند عموم مردم را به خود مشغول کند؛ از این جهت، دستاویز ملحدان از جمله ریچارد داوکینز قرار گرفته است. در پی این رویکرد فایده‌انگارانه به دین، داوکینز در برخی از فصول کتاب توهم خدا به رابطۀ دین و اخلاق پرداخته؛ اما نه آن‌گونه که در مباحث رابطۀ دین و اخلاق مرسوم است؛ بلکه داوکینز بحث اخلاق و دین را از این جهت کنکاش می‌کند تا با نفی کارآمدی اخلاقی دین، انکار دین را نتیجه بگیرد. نه اینکه صرفاً بگوید که اخلاق جدای از دین است و دین می‌تواند در عرصه‌های دیگر، مانند مباحث اعتقادی، ورود کند؛ بلکه با بی‌فایده جلوه دادن دین، به حقانیت آن هجمه وارد می‌کند. داوکینز در نفی اخلاق دینی، بحث خود را به دو صورت مطرح می‌کند؛ ابتدا از نگاه علمی و تکاملی، اخلاق بشری را تبیین می‌کند و در مرحله بعد، اخلاق دینی را نقادی می‌کند و سپس، با اثبات اخلاق بشری و نفی اخلاق دینی با رویکردی عمل‌گرایانه نفی دین و خدا را نتیجه می‌گیرد. مقالۀ حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی، فارغ از مباحث علمی و تکاملی وی ـ که در مقالات دیگر نقد شده است ـ به بررسی رویکرد عمل‌گرایانه او پرداخته و نتایج زیر به دست آمده است؛ 1. نشان دادن مغالطۀ داوکینز در رویکرد عمل‌گرایانۀ او. 2. ناقص بودن الگوی اخلاقی داوکینز. 3. نقد نگاه او به اخلاق دینی و تبیین الگوی عقلی شرعی از اخلاق دینی.

از منظر فرهنگستان علوم اسلامی، جهت‌داری علوم به سه معنای کارآمدی، متدولوژی و معرفت‌شناختی است. فرهنگستان مدعی است که معنای اول و دوم حتی بر مبنای معرفت‌شناختی رایج قابل اثبات است ولی معنای سوم صرفا با مبانی معرفت‌شناختی این مجموعه قابل اثبات است. هدف این پژوهش معرفی و نقد نظریه فرهنگستان علوم اسلامی درباره جهت‌داری معرفت‌شناختی علوم است و روش آن توصیفی-تحلیلی و از نوع کتابخانه‌ای است. یافته‌ها نشان‌گر آن است که جهت‌داری علوم به معنای معرفت‌شناختی دارای پنج مبناست: اصل فاعلیّت به‌جای اصل علیّت، تناسب صورت با خارج به‌جای تطابق آن دو، ارزیابی معرفت با سنجه حق و باطل به جای صدق و کذب، نسبیت در فهم و آمیختگی انگیزه و انگیخته. همه این مبانی با نقد جدی مواجه هستند. این دیدگاه به نتایجی از جمله نسبیت گرایی منتهی می‌گردد که آن را غیرقابل پذیرش می‌کند.

ازجمله تأثيرگذارترين مسائل در راه دستيابي به علوم انساني اسلامي، نحوه مواجهه با علوم غربي است. حل اين مسئله تأثير مستقيمي بر ميزان بهره‌مندي از اين علوم خواهد گذاشت. در اين‌باره نظريات متفاوتي مطرح است؛ از روشنفکران سکولار گرفته که علم و فناوري غربي را تنها راه پيشرفت تلقي مي‌کنند، تا برخي پژوهشگران ديني که قائل‌اند در علم و تمدن غربي هيچ برگ زريني يافت نمي‌شود که قابل استفاده باشد. هدف اين پژوهش آن است که نحوه مواجهه با علوم غربي را در ديدگاه علامه مصباح يزدي واکاوي کرده، براساس آن ميزان بهره‌مندي از اين علوم را بررسي نمايد. روش پژوهش «توصيفي» و از نوع «تحليل اسنادي» است. از منظر آيت‌‌الله مصباح يزدي، در مواجهه با علوم غربي آسيب‌هايي وجود داشته که بايد از آنها برحذر بود. نحوه مواجهه صحيح، «غرب‌پژوهي» است و بايد در اين زمينه نقد و گزينش کرد. اما به عللي ميزان بهره‌مندي از اين علوم در بيشتر ساحت‌ها حداقلي است، به‌ويژه مباني و پيش‌فرض‌ها، روش‌شناسي عقلي و نقلي و جنبه هنجاري علوم انساني. اما بهره‌مندي از علوم پايه، علوم تجربي و روش‌شناسي تجربي مي‌تواند حداکثري باشد. در انديشه آيت‌الله مصباح يزدي، علوم غربي في‌الجمله قابل استفاده است، ولي ميزان بهره‌مندي از آنها در ساحت‌هاي گوناگون، يکسان نيست.

نوشتة حاضر با روش توصيفي ـ تحليلي به بررسي و تحليل نظام انديشة باگوان شري راجنبش، معروف به اشو در حوزة دين‌شناسي مي‌پردازد. وي معتقد است دين به دو دليلِ نامتناهي و تجربة دروني بودن، قابل تعريف نيست؛ اما حقيقت، آن را هماهنگي و پيوندي صميمانه با هستي و وجود به‌حساب مي‌آورد و مريدان خويش را به ارتباط و يکي‌شدن با هستي به‌عنوان دين، دعوت مي‌کند. او اديان و مذاهب نظام‌مند و سازمان‌يافتة ديگر، مانند اديان ابراهيمي را به‌شدت انکار مي‌کند و به ستيز با کلسيا و مراکز ديني مي‌پردازد و آنان را مانع روشن‌بيني به‌شمار مي‌آورد. باگوان، کارکرد دين مدنظر خود را اموري چون شکوفا کردن عشق، بي‌ذهني، بي‌نفسي و شادي برمي‌شمارد و خواستگاه اديان منسجم و نظام‌يافته را نيز رفع نيازها، تقليد از نياکان، دوري از رنج و اندوه و نيز ترس از گناه، مرگ، بيماري و... دانسته است.

اندیشمندان در مورد رابطۀ عقل و دین نظرهای مختلفی دارند. آقای مردیها در کتاب دفاع از عقلانیت قائل به تقدم عقل بر دین در همۀ زمینه هاست و دلائل مختلفی ارائه کرده است. در بحث عقل و اثبات نبوت، ضعف عقل را رد نموده؛ در بحث عقل و صدق نبی، بر تقدم عقل بر دین تاکید کرده و فقط ابزار بودن عقل و وابستگی سایر منابع حتی وحی به آن را پذیرفته است. بنابراین معرفت دینی را نپذیرفته و عقل منبعی از سوی اصولیین را رد کرده است. اهم یافته­های تحقیق با روش عقلی و نقلی: عقل ابزاری و منبعی تفاوت دارند. عقل منبعی به ضعف خود اعتراف کرده و از وحی طلب یاری می­کند. تقدم فی الجمله عقل بر دین پذیرفته است نه بالجمله. عقل هم با توجه به حسن و قبح ذاتی و درک ملازمۀ عقل و نقل منبع است و هم ابزاری در کنار ابزارهای دیگر برای نیل به معرفت. به اعتبار اخذ معارف دینی از منابع گوناگون سخن از معرفت دینی صحیح می باشد.

خداباوری و الحاد دوسویه همیشه در تقابل جریان تاریخ بشر، در پاسخ به منشأ هستی و وجود هستند که بحث‌های فراوانی در خصوص گفتمان، ادله، شواهد و لوازم آنها شده است. یکی از نقدهای آتئیست‌ها بر خداباوران این است که وجود خداوند و قبول آن با صفاتی که در ادیان بیان می‌شود، امری خودمتناقض بوده و در صورت تصور درست، پذیرفته نخواهد شد. مایکل مارتین، ملحد و فیلسوف عصر حاضر، صفاتی چون عالم مطلق بودن و خیر مطلق بودن خدا را سبب تناقض و انکار وجود خدا دانسته و سعی کرده است تا الحاد را از این طریق معقول جلوه دهد. نوشتار حاضر با روش توصیفی-تحلیلی درصدد بررسی انتقادی این گفتار مارتین و نشان دادن ضعف‌های این رویکرد در محدود دانستن عالم هستی به ماده و جسمانیت و قیاس خداوند به انسان در شیوۀ حصولی کسب علوم است و حال آنکه علم حضوری خدا که بالاترین مرتبۀ علم است، خدا را از انواع دیگر علوم بشری بی‌نیاز می‌کند. خطای مارتین نگاه انسان‌انگارانه به خدا و نیز عدم فهم درست از عالم مطلق است و وی نباید با تقسیمی غیرفلسفی از علم به قضاوت دربارۀ علم الهی می‌پرداخت.

توحيد از اصول اعتقادي اسلام است و در ميان منابع اسلامي، قرآن بيش از هر منبع ديگري به تبيين آن پرداخته است. عالم‌ترين تبيين‌کنندگان توحيد با رويکرد قرآني امامان معصوم(ع) هستند که ديگران را به آن سفارش نموده‌اند. نوشتة پيش‌رو با شيوه «توصيفي و تحليلي» سخنان امامان معصوم (ع) دربارة توحيد ذاتي و صفاتي را تحلیل کرده است. در بخشي از مباحثي که از امامان(ع) دربارة توحيد، به‌ويژه توحید ذاتی و صفاتی صادر شده، به آيات صريح قرآن استناد و گاهی از مفاهيم و مفاد آيات استفاده شده است. براساس این رويکرد، مي‌توان براهين و استدلال‌هاي منطقي بر توحيد ذاتي و صفاتي اقامه کرد و اصول اعتقادي صحيح را از آيات زلال وحي استخراج نمود.

جسم‌انگاران مسلمان و مسیحی سعی در تبیین جسم‌انگارانه از آموزۀ معاد دارند. در نگاه نخست، پنداشته می‌شود که یگانه‌انگاری انسان و جسم‌انگاری معاد، مسیری مشابه و نزدیکی را در اسلام و مسیحیت طی کرده‌ است. این نوشتار سعی در تبیین مشابهت‌‌ها و تفاوت‌های جسم‌انگاری در اسلام و مسیحیت دارد. ازاین‌رو با روش مطالعۀ کتابخانه‌ای آثار سیدمرتضی و جان‌هیک به عنوان دو الهی‌دان تأثیرگذار در اسلام و مسیحیت، این مسئله را مورد بررسی قرار می‌دهد. نتیجه آن که، هرچند هر دو با تکیه بر منبع معرفتی عقل به اثبات امکان معاد پرداخته‌اند؛ اما تفاوت در زمینه‌های گرایش به جسم‌انگاری سبب شد سیدمرتضی از جسم‌انگاری معاد به یگانه‌انگاری انسان برسد و جان هیک از یگانه‌انگاری انسان به جسم‌انگاری معاد کشیده شود. برهان هیک در اثبات امکان معاد، به خاطر دربرگرفتن همۀ افراد بشر بر برهان سیدمرتضی برتری دارد. هر دو اندیشمند در تبیین حقیقت انسان و معیار این‌همانی با وجود بُعد زمانی، نزدیک به هم قدم برداشته‌، ولی در تبیین معاد جسمانی متفاوت عمل می‌کنند. سیدمرتضی در سازگاری دیدگاهش با آموزه‌های دینی می‌کوشد؛ در مقابل هیک آموزه‌های مسیحی مخالف دیدگاهش را مردود می‌خواند.

نظریة این‌همانی ذهن و مغز، یکی از مسائل قدیمی و مهم در فلسفة ذهن است که همواره توجه اندیشمندان را به خود مشغول ساخته است. در بیانی ساده، این نظریه این‌گونه ارائه می‌شود که انواع حالات و پدیده‌های ذهنی یک شخص در زمان معین، چیزی جز همان حالات و فرایندهای مغزی او در همان زمان نیستند. در این پژوهش برخی از مهم‌ترین مبانی این نظریه بیان شده است. با توجه به مبانی این نظریه، نقدهای بسیاری به لحاظ اندیشة غربی و اسلامی بر آن وارد می‌شود، که در این پژوهش به روش توصیفی و انتقادی، برخی از نقدهای وارد بر این نظریه بنا بر دو اندیشة غربی و اسلامی بیان شده است. با توجه به نوع نقدهایی که مخصوصاً در فضای اندیشة اسلامی آورده شده بود، تلاش می‌شود که تجرد و نفی جسمانیت نفس اثبات گردد. با اثبات تجرد نفس، به نظر می‌رسد که دیگر نمی‌توان به این‌همانی ذهن و مغز معتقد بود و غیرقابل‌دفاع بودن این نظریه اثبات می‌گردد.