جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نوشتة حاضر به بررسي و تحليل نظام انديشة اشو در حوزة انسان‌شناسي مي‌پردازد. وي معتقد است كه انسان‌ها داراي دو ساحت مادي و مجردند که در بين اين دو، اصالت با روح انسان است. چنانكه از سخنان او به دست مي‌آيد، وي نگاه مثبتي به ذات انسان دارد و معتقد است كه انسان بايد با اختيار خود گوهر درونش را متجلي کند؛ هر‌چند اين امر سبب نمي‌شود که انسان هدف و مرکز خلقت باشد. گفتار اشو در باب هدف و معناي زندگي انسان دچار ابهام و تضاد است؛ زيرا دو رويکرد در بيان اشو وجود دارد: در برخي سخنان، وجود هدف و معنا براي زندگي انساني نفي مي‌شود و در بعضي ديگر، هدف‌هايي چون روشن‌ضميري، خودآگاهي، بي‌ذهني و لافکري و... براي زندگي بيان مي‌شود که در ساية زندگي مطابق با طبيعت معنا پيدا مي‌کنند.

یکی از مناقشات روشنفکران در رابطه عقل و دین، پایبندی آنان به اصالت عقل یا عقل خودﹾ بنیاد منقطع از وحی است. آنها با استفاده از معیارهای اصالت عقل به بازتفسیر دین و در واقع، نفی حقیقت دین و آموزه‌های آن پرداخته‌اند. در مقاله حاضر با واکاوی و بررسی آثار روشنفکران معاصر چهار دلیل بر مدعای آن‌ها بدست آمده است که عبارت‌اند از: نفی عقل منبعی، ابزارانگاری محض عقل، وجود ویژگی‌های برتر در اصالت عقل و دین سنتی ناآزموده. تلاش شده است ادله مذکور به شیوه تحلیل محتوا مورد بررسی قرار گیرند. نادیده انگاشتن کارکردهای مختلف عقل، نفی شریعت و نگاه کارکردی به دین، ارائه تصور نادرست از انسان و توانایی‌های عقلانی او و همچنین نقض غرض الهی از ارسال رسل از جمله نقدهایی است که بر آنها وارد است. با وجود این نقدها، این رویکرد در مواجه با دین و آموزه‌های وحیانی کارایی خود را از دست می‌دهد.

شناخت انسان، به‌عنوان شریف‌ترین مخلوق خداوند، در گرو شناخت حقیقت وجودی اوست که با ابزارهای مختلف معرفتی، اعم از عقل، نقل، شهود، تجربه و... قابل تحصیل است. «نقل» معتبر، به جهت صدور از معصوم علیهم السلام و احاطه علمی ائمة اطهار بر کل عالم وجود و ازجمله انسان، همواره از بهترین طرق کسب معرفت بوده است. اين مقاله با داده‌هایی روایی، حاصل از گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای با روش تحلیلی و توصیفی، به واکاوی روایات بيانگر حقیقت روح پرداخته است. در این مقاله، به هشت دسته از احادیث، به ترتیب از روایاتی که به‌ظاهر مثبِت جسمانیت روح بوده‌اند، تا روایاتی که جز با وجود روح مجرد سازگار نمی‌باشند، اشاره ‌شده است. حاصل این پژوهش، بیان هماهنگی بین عقل و نقل در دو ساحتی بودن انسان و غیرمادی دانستن ساحت روحانی اوست.

خداشناسی فطری ‌حضوری بیانگر آن است که شناخت خدا در سرشت هر انسانی نهادینه شده و با این موهبت، انسان قادر است رابطه‌اش را با خداوند شهود کند. در این زمینه، دو دیدگاه کاملاً متمایز از سوی اندیشمندان مسلمان مطرح شده است. تعداد بسیار زیادی از ایشان وجود این شناخت را پذیرفته و با دلایل گوناگون درصدد اثبات آن برآمده‌اند؛ اما در مقابل، عده‌ای از اندیشمندان معاصر از اساس، وجود آن را انکار می‌کنند. در پژوهش حاضر با روش کتابخانه‌ای و شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی، دیدگاه‌ها و ادلۀ مدافعان و منکران با دقت مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفته است. نتیجۀ تحلیل و ارزیابی‌های صورت‌گرفته، نشان می‌دهد که هر انسانی تکویناً به خداوند معرفت فطری حضوری دارد. در این پژوهش همچنین نشان داده شده که نظریۀ وجود رابط صدرالمتألهین در تبیین عقلی این مسئله بسیار راهگشاست.

با مراجعه به متون ديني مي‌يابيم که اهل‌بيت براي تبيين شئون خويش استدلال عقلي و نقلي داشته‌اند. در اين مقاله با روش کتابخانه‌اي تحليلي، استدلال‌هايي که اين ذوات مقدس براي بيان مرجعيت ديني خود در برابر مخالفان يا شيعيان اقامه کرده‌اند، بررسي مي‌شود. اين ادله، گاهي برون‌مذهبي‌اند و گاهي درون‌مذهبي؛ يعني در آنها به آموزه‌هاي مسلّم ميان مسلمانان يا شيعيان استناد شده است. ايشان امام را محافظ شريعت، هادي به‌سوي دين، حجت‌الله، قيم و ملازم با قرآن کريم، واجب‌الاطاعه و محل نزول جبرئيل دانسته‌اند و براي اثبات مرجعيت ديني امام، به اين موارد استدلال کرده‌اند.

امروزه مقولۀ معنويت‌ براي بشر اهميت فراواني پيدا کرده است. بر همين اساس، ديدگاه‌هاي معنوي متعدد و گاه متضادي در ميان مکاتب فکري و فلسفي طرح شده است که يکي از آنها معنويت مدرن نام دارد. از اين منظر، امروزه بر اساس عقلانيت مدرن و همسو با تجددگرايي، بايد فهمي نوين از دين ارائه داد تا در پرتو آن، درد و رنج انسان کاهش يابد، و انسان به آرامش و رضايت باطن دست پيدا کند. از سوي ديگر، اين رويکرد معتقد است که معنويت ديني در تأمين غرض ياد‌شده ناکارآمد است. در پژوهش پيش‌رو تلاش شده است تا حد ممکن بررسي جامعي از ماهيت و ويژگي‌هاي عقلانيت در نظريۀ معنويت مدرن صورت گيرد. از رهگذار اين بررسي و پژوهش روشن مي‌شود که عقلانيت با مشخصۀ استدلال‌طلبي نه‌تنها مقتضي معنويت مدرن نيست، بلکه در تمايز و تباين با آن است.

رويکرد موسوم به «تفکيک» در موضوع حقيقت عقل و دامنة اعتبار و کارکردهاي آن، با رويکرد مشهور شيعي اختلاف نظر دارد. بر اساس رويکرد «تفکيک»، عقل انسان در تغاير ذاتي با روح اوست. عقل قابل تکامل است، ولي روح انسان همواره تاريک است. اين رويکرد کارکرد عقل را در استعمالات ديني، منحصر به درک امور عملي، و کارکرد عِلم را منحصر به درک امور نظري مي‌داند. ميرزا مهدي اصفهاني يقين حاصل از حس و کتاب و سنّت را مطابق با واقع مي‌داند، اما يقين حاصل از هر‌گونه استدلالي را معتبر نمي‌شمرد. پيروان رويکرد «تفکيک»، قياسِ نهي‌شده در دين را به براهين فلسفي تعميم داده، با هرگونه تعقّل عميق مخالفت مي‌ورزند. ميرزا مهدي اصفهاني ارجاع نظري به بديه را در مقابل روش «تعليم ديني» مي‌داند که صرفاً تذکر به فطرت است و نه استدلال. با روش پژوهش «درون‌ديني»، در نقد اين باورها مي‌گوييم: بر اساس آيات و روايات، عقل انسان مرتبه‌اي از روح اوست و مي‌تواند با استدلالات متّکي به مقدّمات روشن، به درک صحيحي از امور نظري و عملي برسد. در قرآن و روايات، به وفور، از استدلالات عقلي، براي اثبات حقايق نظري و عملي استفاده شده است.