جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

يکي از مباحث چالش‌برانگيز در حوزه روان‌شناسي اخلاق، «فرايند ذهني و عوامل مؤثر بر قضاوت اخلاقي» است. رويکردهاي گوناگون روان‌شناسي طي قرن گذشته، نگاه‌هاي متفاوتي ارائه داده و هريک بر تأثير عامل خاصي تأکيد داشته ‌است. يکي از الگو‌‌هاي اخير که توسط روان‌شناس معاصر جاناتان‌ هايت طراحي شده، الگوي «شهودگراي اجتماعي» است. متفکران نظرات متفاوتي درباره اين الگو طرح نموده‌اند که موجب شده است به يکي از جنجالي‌ترين موضوعات روان‌شناسي اخلاق تبديل شود. با توجه ‌به اينکه فيلسوف معاصر، آيت‌الله مصباح يزدي، به جنبه‌هاي روان‌شناسي اسلام نيز توجه داشته‌، اين مقاله کوشيده است الگوي «شهودگراي اجتماعي» را با توجه‌ به انديشه‌هاي ايشان بررسي کند. روش تحقيق توصيفي ـ تحليلي بوده و گردآوري داده‌ها با مراجعه به آثار ايشان صورت ‌گرفته است. يافته‌هاي پژوهش حاکي از آن است که در نقد الگوي «شهودگراي اجتماعي»، مي‌توان عواملي همچون ناديده‌ گرفتن بعد فرامادي انسان، بي‌توجهي به عنصر اختيار، تقليل عوامل مؤثر بر قضاوت اخلاقي به فرهنگ و عوامل زيستي و غريزي، تعريف نادرست «دستگاه تحريکي» ذيل «دستگاه ادراکي»، مغالطۀ «سرعت در قضاوت و نفي استدلال»، و سوگيري در انتخاب معماها را مطرح کرد.

یکی از اهداف اساسی علوم روان‌شناختی و ادیان آسمانی تحول و دگرگونی انسان‌ها است. «توبه» مهم‌ترین و پرکاربردترین واژه‌ای است که در قرآن کریم گویای ضرورت بازسازی و دگرگونی انسان است. بر اساس آیات قرآن و سخنان پیشوایان دین، «توبه» دو کاربرد معنایی اساسی دارد: 1. توبه به معنای «روی‌آوری بنیادین به خدا (ایمان‌آوری)» که واژه‌هایی مانند «تَوَلّی» و «اِعراض» در برابر آن قرار می‌گیرد و در این صورت معادل «روی‌گردانی بنیادین از خدا» می‌شود؛ 2. توبه به معنای «روی‌آوری به خدا از خطا و گناه خاص» که در این صورت تعابیری مانند «اصرار بر گناه» در برابر آن قرار می‌گیرد. بر اساس کاربردهای معنایی توبه، دست‌کم چهار کارکرد روان‌شناختی را برای توبه می‌توان در نظر گرفت: 1. «ایجاد و ارتقاء معنای زندگی»، 2. «کاهش کشمکش‌ها و تعارضات روانی - معنوی»، 3. «افزایش سلامت روانی» و ۴. «ارتقاء رشد توحیدی». این کارکردها را می‌توان در الگویی سلسله‌مراتبی قرار داد، به‌گونه‌ای که کاهش کشمکش‌ها و تعارضات روانی - معنوی در سطح پایین، افزایش سلامت روانی و ایجاد و ارتقاء معنای زندگی در سطوح میانی و ارتقاء رشد توحیدی در بالاترین سطح این سلسله‌مراتب قرار گیرد.

هدف پژوهش حاضر بررسی روابط احساس گناه و شرم با دینداری و سلامت روان بود. بدین‏منظور ۱۸۰ دانشجو به مقیاس‏های زیر پاسخ دادند: «مقیاس آمادگی احساس گناه و شرم»، «علاقه به دین»، «مقیاس‏های تک‏گویه‏ای جهت‏گیری دینی»، «مقیاس‏های به‏زیستی روان‏شناختی ریف»، «مقیاس شادی فاعلی»، «رضایت از زندگی عمومی»، «پرسش‏نامه سلامت عمومی». یافته‏ها نشان داد احساس گناه با پیامدهای مثبت روانی همراه است، در حالی که احساس شرم با پیامدهای منفی روانی همایند است. احساس گناه رابطه ضعیف و مثبتی با علاقه‏مندی به دین داشت، حال آنکه روابط شرم با متغیرهای دینی منفی بود. نتایج این پژوهش از نظریه سازشی‏بودن احساس گناه و غیرسازشی‏بودن شرم حمایت می‏کنند.

کتاب حاضر، تلاشی است در جهت انسجام بخشی به یافته های تجربی در حوزه روانشناسی دین مثبت نگر. نویسندگان کتاب کوشیده اند نقش ایمان را در سازه های مورد علاقه روانشناسان مثبت نگر، مانند بهباشی، توانمندی های خوی، فضیلتها، تاب آوری، رفتارهای جامعه یار و اخلاقی، در سطح فردی و اجتماعی و با رویکرد تجربی مورد بررسی قرار دهند. نویسندگان در صدد اثبات این نکته هستند که جریان عمومی پژوهش های تجربی، گویای این نکته هستند که نقش ایمان در این سازه های روانشناختی، مثبت و سازنده است. با اینهمه، از این نکته نیز غافل نیستند که برخی اَشکال دینداری و ایمان ورزی میتوانند تاثیر منفی در این متغیرهای روانشناختی داشته باشند. نویسندگان کتاب، این تاثیرات منفی را ذیل عنوان «نکات هشدار دهنده»، در انتهای هر فصل مورد بررسی قرار میدهند. از آنجا که تخصص اصلی نویسندگان کتاب، روانشناسی بالینی است، کوشیده اند الزامات و اقتضائات بالینی یافته های تجربی، را در انتهای هر فصل بصورت جداگانه مورد بررسی قرار دهند. این شیوه کار، مباحث تجربی کتاب را به مرحله کاربست و عمل نزدیک کرده است، و خواندن کتاب را نه تنها برای پژوهشگران عرصه روانشناسی مثبت نگر و روانشناسی دین، بلکه برای مشاوران و رواندرمانگران دینی نیز جذاب نموده است. گزارش حاضر، تلاشی است در جهت معرفی فصلهای مختلف کتاب حاضر.

سازه انگیزش اهمیت محوری در ساختار وجودی آدمی دارد. ادیان الاهی، و نیز علوم بشری توجه ویژه‌ای به این سازه دارند. با این حال، تاکنون پژوهش منسجمی در باب تبیین سازه انگیزش از دیدگاه اسلام انجام نشده است. هدف پژوهش حاضر، تبیین سازه انگیزش بر اساس منابع اسلامی، و روش آن توصیفی - تحلیلِ مفهومی است. در بخش توصیفی، مفاهیم مربوط به سازه انگیزش در کتاب‌های معتبر لغوی و منابع اسلامی (قرآن کریم و احادیث اسلامی) بازشناسی و توصیف شد، و در بخش تحلیل مفهومی، داده‌های گردآوری‌شده تبیین و تحلیل گردید. بر اساس یافته‌های پژوهش حاضر، «نیّت» هسته مفهومی انگیزش در منابع دینی را تشکیل می‌دهد و از سه مؤلفه اصلی نیرومندی، جهت‌مندی، و تداوم تشکیل شده است. به دلیل نگاه ارزشی دین به سازه انگیزش، نیت به دو نوع خوب و بد تقسیم می‌شود. نیت خوب دارای سه مؤلفه صدق (نیرومندی)، اخلاص (جهت‌مندی)، و شاکله نیک (تداوم) است. نیت بد نیز سه مؤلفه دارد: کذب (نیرومندی)، شرک (جهت‌مندی)، و شاکله بد (تداوم).

هدف این پژوهش، بررسی نقش فرایندهای خودشناختی و جهت گیری دینی در «توان مندی های خوی» بود. 315 دانشجو (227 مرد و 88 زن) به پرسشنامه های ذیل پاسخ دادند: مقیاس خودشناسی انسجامی (قربانی و همکاران، 2008)، مقیاس بهوشیاری (براون و ریان، 2003)، مقیاس بازنگری شده جهت گیری دینی (هیل، 1999) و پرسشنامه ارزش ها در عمل: ابراز قابلیت خود (پترسون، 2004). نتایج نشان داد که توان مندی های خوی با خودشناسی انسجامی، بهوشیاری و جهت گیری دینی درونی و جهت گیری دینی بیرونی فردی، همبستگی مثبت دارد. تحلیل رگرسیون نشان داد که از میان متغیرهای پیش بین، خودشناسی انسجامی، بیشترین نقش را در تبیین واریانس توان مندی های خوی دارد و از میان انواع دین داری، فقط جهت گیری دینی درونی توانست واریانس توان مندی های خوی را تببین کند. پس از کنترل فرایندهای خودشناختی (از طریق رگرسیون سلسله مراتبی)، جهت گیری دینی درونی توانست مقادیر معناداری از توان مندی های خوی را تبیین کند.

هدف این پژوهش، تبیین ضرورت و چیستی نیازسنجی پژوهشی، ارائة روش شناسی، طراحی الگوی عملیاتی نیازسنجی پژوهشی مناسبات دین و روان شناسی و دستیابی به نیازهای پژوهشی در این عرصه است. روش پژوهش، از نوع کیفی و ترکیبی از روش پیمایشی، تحلیل محتوا و روش متمرکز بر گروه است. جامعة آماری، شامل کلیه منابع اسنادی، انسانی و سازمانی در عرصه مناسبات دین روان شناسی است. نمونه آماری در منابع اسنادی شامل 123 منبع (کتاب، مجله علمی ، پایان نامه، ساختار و وظایف و اسناد بالادستی)، در منابع انسانی، شامل 351 نفر (مدیران پژوهشی و آموزشی، متخصصان روان شناسی و علوم دینی، طلاب و خانواده های آنها) و در منابع سازمانی، 28 سازمان (مراکز مشاوره، مراکز مربوط به اطلاعات و آمار طلاب، دستگاه اجرایی مربوط و نهاد علمی ـ پژوهشی) می شود. روش نمونه گیری، ترکیبی از نمونه گیری هدف دار و در دسترس می باشد.یافته های پژوهش، شامل ارائة روش شناسی خاص و طراحی الگوی عملیاتی نیازسنجی مناسبات دین و روان شناسی و دستیابی به 702 عنوان پژوهشی در 15 گرایش روان شناسی است. بیشترین نیازهای شناسایی شده در گرایش های روان شناسی اجتماعی، روان شناسی مثبت و روان شناسی رشد بود. کمترین نیازهای شناسایی شده نیز در گرایش های روان شناسی فیزیولوژیک، روان سنجی و روش تحقیق بود.

پژوهش با هدف بررسی رابطه قدردانی از خدا با عامل های شخصیت، بهزیستی و سلامت روانی انجام شده است. در پژوهش اول، 189 دانشجو به خزانه بین المللی گویه های شخصیت، مقیاس های بهزیستی روان شناختی ریف، مقیاس رضایت از زندگی، مقیاس شادی فاعلی، و پرسش نامه قدردانی از خدا پاسخ دادند. در پژوهش دوم، 130 دانشجو به نسخه کوتاه خزانه بین المللی گویه های شخصیت، مقیاس اضطراب و افسردگی، و پرسش نامه قدردانی از خدا پاسخ دادند. نتایج پژوهش اول، نشان میدهد که قدردانی از خدا با همه مؤلفه های بهزیستی روان شناختی، بهزیستی فاعلی، و شخصیت (به جز خودمختاری و برون گرایی) همبستگی مثبت دارد. نتایج پژوهش دوم نیز نشان میدهد که قدردانی از خدا با وظیفه شناسی و ثبات هیجانی رابطه مثبت و با افسردگی و اضطراب رابطه منفی دارد. این یافته ها نقش مثبت قدردانی از خدا را در بهزیستی و سلامت روانی روشن ساخته است.

هدف این پژوهش، بررسی نقش فرایندهای خودشناختی و پنج عامل بزرگ شخصیت در فضایل اخلاقی بود. 315 دانشجو به این پرسش نامه ها پاسخ دادند: خزانه بین المللی گویه های شخصیت-پنج عامل بزرگ، مقیاس کوتاه خود مهارگری، مقیاس خودشناسی انسجامی، و پرسش نامه فضایل اخلاقی. نتایج پژوهش نشان داد که فضایل با پنج عامل بزرگ شخصیت (برون گردی، توافق، وظیفه شناسی، ثبات هیجانی و تجربه پذیری)، خودمهارگری و خودشناسی انسجامی همبستگی مثبت دارند. توافق و خودشناسی انسجامی، نیرومندترین همبسته های فضایل بودند و وظیفه شناسی ضعیف ترین آن. همچنین، نقش واسطه ای خودشناسی انسجامی در رابطه شخصیت با فضایل تأیید شد، اما نقش واسطه ای خودمهارگری در این رابطه تأیید نشد. این پژوهش نشان داد رابطه برخی رگه های شخصیت با فضایل اخلاقی قوی تر از رابطه سایر رگه های شخصیت است. نتایج این پژوهش از این دیدگاه حمایت کرد که خودشناسی نقش میانجی را میان شخصیت و فضایل اخلاقی ایفا می کند.

هدف این پژوهش، بررسی نقش فرایندهای خودشناختی و پنج عامل بزرگ شخصیت در فضایل اخلاقی بود. 315 دانشجو به این پرسش نامه ها پاسخ دادند: خزانه بین المللی گویه های شخصیت- پنج عامل بزرگ، مقیاس کوتاه خود مهارگری، مقیاس خودشناسی انسجامی، و پرسش نامه فضایل اخلاقی. نتایج پژوهش نشان داد که فضایل با پنج عامل بزرگ شخصیت (برون گردی، توافق، وظیفه شناسی، ثبات هیجانی و تجربه پذیری)، خودمهارگری و خودشناسی انسجامی همبستگی مثبت دارند. توافق و خودشناسی انسجامی، نیرومندترین همبسته های فضایل بودند و وظیفه شناسی ضعیف ترین آن. همچنین، نقش واسطه ای خودشناسی انسجامی در رابطه شخصیت با فضایل تایید شد، اما نقش واسطه ای خودمهارگری در این رابطه تایید نشد. این پژوهش نشان داد رابطه برخی رگه های شخصیت با فضایل اخلاقی قوی تر از رابطه سایر رگه های شخصیت است. نتایج این پژوهش از این دیدگاه حمایت کرد که خودشناسی نقش میانجی را میان شخصیت و فضایل اخلاقی ایفا می کند.