جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جستار پیش رو با روش تحقیق کتابخانه‌ای و بر اساس توصیف و تحلیل به ‌نگارش ‌در‌ آمده و از نوع تحقیقات بنیادین و کاربردی است که با نگرش انتقادی در صدد تبیین اشتباهات کتاب اصطلاح‌نامۀ فلسفۀ اسلامی در بخش روابط معنایی پیشینی است که در مواردی ناشی از خطا در درک مفاهیم فلسفی و یا خلط نظام‌های فلسفی اشراقی، مشایی و حکمت متعالیه است و در مواردی ناشی از نبود به‌کارگیری درست قواعد اصطلاح‌نامه‌نگاری است. این اصطلاح‌نامه هم در بخش ارائۀ ساختار هندسی علم فلسفه و هم در رعایت قواعد شکلی و ماهوی اصطلاح‌نامه‌نگاری و هم روابط مفهومی فلسفی اشکالاتی دارد که ضرورت دارد برطرف شوند؛ زیرا این اصطلاح‌نامه به زبان‌های عربی و انگلیسی ترجمه و به‌عنوان پایۀ ذخیره‌سازی، جستجو و بازیابی اطلاعات از سوی برخی از مراکز علمی پذیرفته شده و افزون بر آن، در کشورهای دیگر مورد توجه قرار گرفته است. این تحقیق تنها در بخش روابط مفهومی پیشینی، برخی از مهم‌ترین اشکالات این اثر را تبیین کرده و راهکارهایی برای اتقان بیشتر روابط معنایی ارائه کرده است. باشد که در ویرایش بعدی مورد توجه قرار گیرد و بابی برای نقد جدی اصطلاح‌نامه‌ها گشوده شود.

جستار پیش‌رو با روش گردآوری کتابخانه‌ای ـ نرم‌افزاری و نیز داده‌پردازی تحلیلی ـ انتقادی و با هدف بررسی و نقد استدلالی دیدگاه‌های پیرامون هبوط آدم و تنزل مقام یا ترفیع و عروج وی به نگارش در آمده است که پس از تبیین مفاهیم آدم و هبوط، به بیان حقیقت هبوط و سپس بررسی دو دیدگاه اصلی پرداخته است و در ادامه به این نتیجه می‌رسد که نه‌تنها ـ به‌خلاف دیدگاه برخی از مفسران و متکلمان اسلامی‌ـ‌تناقضی میان هبوط و عروج وجود ندارد، بلکه با تبیین عقلی و استدلالی مبانی نظریه حکیمان و عارفان مسلمان پیرامون هبوط و کرامت انسان و نقد و زیر سؤال بردن مبانی دیدگاه‌های مقابل، با دو استدلال حکمی و عرفانی بیان می‌دارد که تنها راه عروج آدم به کمال نهایی‌اش هبوط بوده است و هبوط ملازمتی با معصیت تشریعی و یا ترک اولی و اخراج از بهشت ندارد؛ چراکه در حقیقت، هبوط گسترش شعاع وجودی حقیقت آدم و به‌کارگیری ابزارهای موجود در عالم ماده برای عروج است.

جستار پیش رو با روش گردآوری کتابخانه‎ای- نرم‌افزاری و نیز داده‌پردازی تحلیلی- انتقادی و استدلالی با هدف تبیین، تحلیل و نقد دیدگاه‎ها و مبانی آنها درباره هبوط آدم (ع)و تنزل مقام یا ترفیع و عروج وی به منظور پاسخ به شبهه تناقض میان هبوط و عروج به نگارش در آمده و به بررسی دو دیدگاه اصلی و مبانی آن‌ها در این باره پرداخته و به این نتیجه می‎رسد که نه‌تنها –به خلاف دیدگاه برخی مفسران و متکلمان اسلامی- تناقضی میان هبوط و عروج، تکریم و ترفیع مقام وجود ندارد؛ بلکه با تبیین استدلالی مبانی نظریه حکیمان حکمت متعالیه و عارفان مسلمان درباره لزوم هبوط آدم (ع) به جهت عروج و کرامت انسان و با نقد و زیر سؤال ‎بردن مبانی دیدگاه‎های مقابل که هبوط را نوعی تنزل مقام دانسته‌اند‎، همچنین با ارائه دو تحلیل و تبیین حکمی و عرفانی، بیان می‎دارد که تنها راه عروج آدم (ع) به کمال نهایی‌اش هبوط بوده است و هبوط ملازمتی با معصیت تشریعی یا ترک اولی و اخراج از بهشت و در نهایت تنزل مقام ندارد؛ چرا که درحقیقت هبوط گسترش شعاع وجودی حقیقت آدم(ع) و به‌کارگیری ابزارهای موجود در عالم ماده برای عروج است. درباره هبوط آدم(ع) و پاسخ به پرسش‎هایی پیرامون آن، کتب و مقالاتی نوشته شده است؛ اما دغدغه اصلی هیچ یک پرسش اصلی این مقاله نبوده است؛ در حالی که پاسخ به آن، راهگشای پاسخ به آن پرسش‎ها و مبنای حل آنهاست.

جستار پیش‌رو به روش گردآوری کتابخانه‌ای ـ نرم‌افزاری و نیز داده‌پردازی تحلیلی ـ انتقادی، با هدف تبیین سیر تحولات فکری متکلمان شیعی در جهت ارتقاء کلام شیعه به نگارش درآمده است و ضمن بزرگداشت مقام علمی و نبوغ شیخ مفید و پیشگامی او در ارائه شیوه‌‌ جمع‌ منطقی‌ میان‌ عقل‌ و نقل‌ در علم کلام‌ و استدلالی نمودن اعتقادات و ارائه تشیع به‌­مثابه‌‌ نظام‌ فکری‌ و علمی‌ مستقل از سایر مذاهب، به بررسی مبانی کلامی ایشان پیرامون عالم هستی پرداخته و ضمن نادرست دانستن انگاره ایشان درباره مادیت هستی، به تشریح پیامدهای آن، به‌ویژه تکیه بر استدلال­های عقلی صرف در جهت تأویل ظواهر آیات و روایات و نیز پذیرش آموزه‌های ناسازگار با مبانی خود پرداخته است. همچنین استدلال‌های ایشان را در مواردی همچون نفی تجرد ارواح بشری، نفی عالم ذر، نفی نعمت‌های معنوی بهشت و حمل بر مجاز نمودن معانی برخی آیات و روایات را به چالش کشیده است. هر چند مقالاتی در باره نقد مادی­انگاری متکلمان نوشته شده است، اما تاکنون تک‌تک آراء شیخ مفید و مبانی وی از کتب ایشان استخراج نشده و پاسخ داده نشده بود؛ پاسخ‌هایی که برخی در نوع خود تازگی دارد.

جستار پیش رو، با روش گرد آوری کتابخانه ای - نرم افزاری و نیز داده پردازی تحلیلی – انتقادی با هدف تبیین و تحلیل مبانی عرفانی تفسیر آیات خلافت انسان و هبوط او به ارض، در صدد تبیین رابطه آیات پیدایش آدم با پیدایش عالم و گسترش هستی و نیز بیان حقیقت و مراتب وجودی انسان و تناظر آن با مراتب هستی است. یافته های این جستار عبارت است از تبیین و تحلیل مبانی عرفانی این آیات که در حقیقت علل پنهان برای آشکار سازی مفاهیم باطنی این آیاتند و نیز ارائه تفسیری مناسب از مفاهیم باطنی الفاظ و اصطلاحات این آیات به گونه ای که منافی معانی ظاهری آنان نباشد. در این راستا اصطلاحاتی همچون:« جنت، ارض، معصیت، نزع لباس، خلافت و هبوط، لزوم مقام علم غیب انسان کامل برای نیل به مقام خلافت و تعلیم فرشتگان توسط انسان کامل مورد بررسی گرفته و با بیان معانی حقیقی و باطنی آن ها زمینه پاسخ به بسیاری از پرسش های حول این آیات را فراهم نموده، تا از طریق جمع میان ظاهر و باطن هم خدمات مهم عرفان اسلامی به حوزه دین پژوهی بویژه حوزه تفاسیر آیات قرآن را آشکار ساخته و نیز ضعف برخی برداشت های ظاهری از آیات را نمایان نماید؛ و هم بیان کند راز هبوط انسان، گسترش هستی برای مهیا ساختن زمینه عروج او به کمالاتی است که قبلا برایش مهیا نبوده، تا از این رهگذر به کسب استقلال وجودی و کمال شایسته اش نایل آید .

نوشتار حاضر با هدف نهادینه‌سازی فرهنگ نقد میراث علمی گران‌قدر گذشتگان در جهت نیل به دستاوردهای جدید، با روش کتابخانه‌ای و بررسی عقلی ـ برهانی و نیز از طریق مقارنه و تطبیق با نظریات شیخ اشراق، خواجه نصیر و ملاصدرا، به تبیین و نقد مبانی و نظریات محقق لاهیجی در «چیستی و ملاک علم، ملاک عاقل و معقول بودن، ملاک و مصادیق علم حضوری و حصولی، اصالت علم حصولی و عدم علم حضوری به غیر» پرداخته است و به‌طور مستدل، اعتقادات وی را در مسائلی چون «عرض‌بودن حقیقت علم، تفاوت میان علم و ادراک، عدم مساوقت علم با وجود، انحصار علم به ادراک عقلی، انحصار موجود مجرد به موجود مستقل، انحصار مجردات به مجردات عقلی، لزوم تجرد و استقلال وجودی در عاقل بودن و لزوم تجرد صورت ذهنی از ماده در معقولیت» زیر سؤال می‌برد. در ادامه نیز با نقد نظر ایشان، نخست، به جهت اینکه هر علمی فی‌نفسه حضوری است و فقط در مقایسه با واقعیت دیگری (معلوم بالعرض) ممکن است حصولی باشد، اصالت را به علم حضوری می‌دهد، سپس بر خلاف دیدگاه ایشان، علم حضوری به غیر ـ همچون علم حضوری علت به معلول ـ را ممکن می‌داند.

مساله حدوث و قدم عالم از مباحث میان دانشی است که در دانش کلام، فلسفه و عرفان به فراخور مقام از آن سخن به میان آمده است. نوشتار پیش رو به تفصیل به نظریات، و ادله مختلف متکلمان مسلمان پیرامون حدوث عالم و نقد و ارزیابی آنها پرداخته است، و نیز تبیین اختلاف نظریات، مبانی و استدلال‌های حکیمان و متکلمان از یک سو، و نیز اختلاف متکلمان متأخر (دارای گرایش فلسفی) با قدمای متکلمان از سوی دیگر را مد نظر قرار داده، و در انتها، به دیدگاه ملاصدرا اشاره می‌کند که انتساب نظریه قدم عالم جسمانی به اساطین و بزرگان فلسفه را ناصواب دانسته و اثبات می‌کند که آنان به پیروی از انبیای الهی، به حدوث عالم جسم و جسمانی معتقد بودند، و خود نیز این نظریه را می‌پذیرد، و به این ترتیب در نزدیک سازی نظریه متکلمان و حکیمان توفیق می‌یابد.

نوشتار پیش روی، در صدد تبیین کیفیت علم الهی به مخلوقات است، که مورد اختلاف عالمان اسلام اعم از متکلمان و فلاسفه است. و در این راستا به تبیین نظریه مشاء به ویژه ابن سینا در این باره، و سپس اشکالاتی که از سوی محقق طوسی بر آن وارد شده است، می‌پردازد، و در ادامه با بیان پاسخ‌های محقق لاهیجی به محقق طوسی در دفاع از ابن سینا با رویکردی انتقادی پاسخ‌های محقق لاهیجی را ارزیابی می‌کند، و اثبات می‌کند که لازمه نظریه ابن سینا در کیفیت علم به مخلوقات، خالی شدن ذات الهی از علم تفصیلی به مخلوقات، اتصاف ذات الهی به صفات زائد حقیقی، و نیز اتصاف ذات به قبول انفعالی و پذیرش از غیر می‌شود، که خود ابن سینا و محقق لاهیجی نیز آن را امری محال می‌دانند. پوشیده نیست که نوشتار حاضر در صدد بیان پاسخ‌های بنایی است؛ وگرنه مبنای ابن سینا و پیرو او محقق لاهیجی و نیز مبنای محقق طوسی مورد اشکال است، که در لابلای نقد و بررسی‌ها، به پاسخ‌های مبنایی نیز اشاراتی شده است.

مشهورترین راه برای اثبات صدق مدعی نبوت، راه اعجاز است. متکلمان راه‌های دیگری را نیز (در کنار راه اعجاز) برای اثبات صدق مدعی نبوت مطرح کرده‌اند. برخی از این راه‌ها با اقبال متکلمان مذاهب مختلف روبرو شده است که عبارتند از راه تنصیص و راه جمع قرائن و شواهد. راه‌های دیگری که به شهرت و فراگیری این راه‌ها نیستند عبارتند از راه قدرت نبی بر تکمیل نفوس ناقصه، راه استجابت دعا و علم غیب، راه مباهله و محاجه، راه شهود، راه ایمان حضرت امام علی(ع) و راه کمال شریعت. این تحقیق، مجموع راه‌های مطرح شده را استقصاء نموده و تمامیت آنها را بررسی کرده است. راه تنصیص ثبوتاً بی‌ اشکال بوده و در صورت تحقق، صدق مدعی نبوت را اثبات می‌کند. اما به دلیل فراهم نبودن مقدمات، قابلیت تحقق ندارد.

‫جستار فراروى، پژوهشى است در گستره‏ ى «فلسفه‏ ى علم كلام» كه به روش كتابخانه‏ اى انجام گرفته؛ و بدين‏خاطر كه پاسخى به نياز روز مخاطبان است، پژوهشى كاربردى، و بدين‏سبب كه تعميم و توسعه‏ى آموزه‏ها و دانش‏هاى دينى را از راه نقادى و بازپژوهى، تنقيح و بازپيرايى، حذف زوايد و نيز پرهيز از خلط ميان علوم با يكديگر را مد نظر قرار داده، تحقيقى بنيادين به‏شمار مى‏آيد. و پيش‏درآمدى براى ارائه‏ى هندسه‏ى منطقى و سازواره‏ى علوم اسلامى است. نوشتار حاضر، با انگيزه‏ى احياى «فلسفه‏ى علم كلام» و بازسازى و سامان‏دهى جديد مسايل كلامى، مبانى و پيش‏فرض‏هاى آن، به پيوند كلام اسلامى و اصول فقه پرداخته تا مسايل مشترك، مختص و نيز زوايد آن‏ها تبيين شود و افزون بر ميزان داد و ستد و گره‏خوردگى ميان آن‏دو، خلأهاى موجود در علم كلام و اصول فقه متداول شناسايى گردد. نگارنده بر اين باور است كه در دانش‏ها و آموزه‏هاى اسلامى هم‏چون: كلام، فلسفه، فقه و اصول فقه از يك‏سوى، زوايدى راه يافته كه ربطى به آن‏ها ندارد و لازم است در دانش‏هاى جديدى هم‏چون فلسفه‏ى فقه، فلسفه‏ى دين و فلسفه‏ى كلام به آن‏ها پرداخته شود؛ و از ديگر سوى، تورم و فربهى‏هايى پديد آمده كه هم تناسب و تعادل را در اين دانش‏ها به هم زده و هم به جاى گره‏گشايى باعث پيچيدگى مضاعف در عرصه‏ى نظر و عمل شده است. و از سويى، خلأها و كاستى‏هايى به چشم مى‏خورد كه توجه به آن‏ها بايسته است. با چنين رويكردى است كه رساله‏ى پيش روى پيوند دو سويه‏ى علم كلام و دانش اصول فقه را در چارچوب قلمرو مفهومى و تعريف منتخب در ناحيه‏ى مبادى، مبانى، پيش‏فرض‏ها و مسايل مورد بررسى قرار مى‏دهد و نتيجه مى‏گيرد كه داد و ستد و تعامل تنگاتنگى ميان اين دو شاخه از علوم اسلامى وجود دارد. نگارنده در اين پژوهش در تنگناى تعاريف سنتى و مسايل موجود و محقق علم كلام و اصول فقه و تعاريف متعدد و مبهم و گاه متناقض از دانش‏هاى جديد چون فلسفه‏ى دين، فلسفه‏ى تحليلى و... گرفتار نگرديده و نمونه‏هايى از اين ارتباط و پيوند دوسويه را در قالب بحث از مبادى مشترك هم‏چون: تعلق به دين و برهان‏پذير بودن؛ تأثير مباحث اصولى در علم كلام هم‏چون: حجيّت ظواهر قرآن و روايات؛ و تأثير مسائل كلامى در اصول فقه مانند: تأثير بحث اعجاز قرآن در حجيّت و مصدر تشريع بودن قرآن؛ و نيز مباحث مشتركى كه در هر دو علم مطرح شده، به نمايش گزارده است.