جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

انديشمندان مسلمان، ايمان و هدايت را بر معرفت به آموزههاي بنيادينِ اعتقادي متوقف می دانند، اما اینکه " معرفت " چه ویژگی هایی دارد شامل چه موضوعاتي ميشود و چگونه براي انسان به دست ميآيد، همواره در تاريخ انديشه اسلامي چالش برانگيز بوده است. در اين ميان، انديشمندان اماميه در مدرسه كوفه، براي پاسخ به پرسشهاي مذكور نظريه " معرفتهای اضطراری " را بر پايه قرآن و ميراث حديثي شيعه طرح كردند. باور مشهور اماميان نخستين بر آن بود كه مفاد كامل معرفتي، در عوالم پيشين اعطا شده و انسان مفاد آن معرفت را در ضمير خود و بالفعل داراست؛ به همين سبب، معرفت صنع خدا بوده و براي انسان قابل اكتساب نيست و فقط انسان بايد به مفاد آن معرفت متذكر شود. البته در ميان انديشمندان نخستين اماميه، جريان هشام بن حكم كه پيشرو در مباحث كلامي اماميه آن دوران است، سعي ميكند تا خوانشي خردپسندتر از باور اماميان ارائه كند. او فعليت معرفت اضطراري را منوط به استدلال و نظر می داند تا علاوه بر دوري از نقدها، جايگاه مقبولي براي « استدلال عقلي » نيز بگشايد.

سیلابس اولیه استاد عبارت است از: علّیت عدمی در زبان، اهمیت بحث از علّیت عدمی، مسایل مرتبط با علّیت عدمی، مسئله واقع‌گرایی و ناواقع‌گرایی و توضیح‌ آنها، توضیح‌ مشکلات طرفداران واقع‌گرایی. اما فراخور طرح در جلسه، استاد از بحث زبان شروع کرد و به مشکلات واقع‌گرایی ختم نمود. ایشان در ابتدا به مفهوم‌شناسی علّیت عدمی پرداخت و به اهمیت این بحث اشاره کرد. و در بخش دوم هم براساس مقتضای بحث، مطابق سنت فلسفه و کلام اسلامی، یک مرور سریع بر این سنت داشت. به تعبیر ایشان در مقدمه، ازجمله جاهایی که این بحث، در آن به کار رفته، اصولِ اهل‌سنت در بحث قیاس است که فخر رازی به آن پرداخته ‌است. استاد می‌گوید یک‌سری افعال در زبان داریم که اساساً افعال علّی هستند و جالب این است که درعین‌حال عدمی هم هستند، ما در این بحث اجمالاً به اینها می‌گوییم علّیت عدمی. پس قبل از اینکه وارد یک تحلیل بشویم، در سطح زبان طبیعی، علمی، حقوقی، اخلاقی وقتی حرکت می‌کنیم، عباراتی می‌بینیم که مشتمل بر نوعی علّیت است که می‌توانیم به آن بگوییم علّیت عدمی و این را در مقابل علّیت وجودی بگذاریم. به قول استاد، چند دهه‌ای است که توجه فیلسوفان تحلیلی به این موضوع جلب شده است. آدم‌های زیادی در این زمینه کار کردند، مثل دیوید لوئیس، آرمسترانگ وغیره. استاد در ادامه و به مقتضای بحث، از میان شیعه نیز به مدعیات آقای فیاضی در باب علّیت عدمی پرداخت که بنابر تعریف فیاضی، مهم‌ترین مصداق آن این است که عدم وجود العله، علهٌ لعدم المعلول و دیگری اینکه گفته‌اند: علت امتناع دور، امتناع توقف شیء علی نفسه است.

در دوران تدوین دانش کلام اسلامی‌در مدرسه بغداد، چه در امامیه و چه در معتزله، مباحث دانش کلام، تقسیم به دو دستۀ اصلی می‌شود: مباحثی ذیل عنوان لطیفُ الکلام و مباحثی ذیل عنوان جلیلُ الکلام. از نظر پیشینه،‌ اولین کاربردهای این واژه، به قاضی عبدالجبّار در کتاب المنیه والامل می‌رسد و بعد هم دیگران مثل اشعری (در مقالات الاسلامیین) و شیخ مفید (در اوائل المقالات) از همین کتاب، این اصطلاح را استفاده و تکرار می‌کنند. استاد در توضیح فرق ماهوی جنس مسایل جلیل از لطیف، گریزی به کلیتِ آموزه‌های الهیاتی و اعتقادی می‌زند و اینها را در دو دسته می‌نشاند و می‌گوید یک‌سری آموزه‌های اعتقادی داریم که ضروری است و هرمسلمانی باید به آن معتقد باشد و نمی‌شود هم یک مسلمان از اعتقاد به آن مباحث شانه خالی کند و درقبالش یک سلسله مباحثی که جزو فروع اعتقادات است و لذا ممکن است مسلمانان با هم اختلاف داشته باشند و اختلاف هم منجر به تکفیر و طرد و ارتداد و اینها نمی‌شود. (مباحث جلیل) اما دسته دیگری از دانش کلام مطرح می‌شود، مسایلی است که بسته یک دین خاص نیست و من به آن مسایل عام معرفتی می‌گویم که حالت مقدّماتی و یک حالت بنیادی برای مسایل جلیل دارد. (مباحث لطیف) لذا مباحث لطیف، یکسری از مسایل‌اند که اساساً بحث درباره خدا و رسول نیست یعنی اصل بحث درباره امور الهیاتی یک دین نیست و اساساً عام‌تر از امور الهیاتی است. او در ادامه می‌گوید این مسایل و حوزه را عمدتاً متکلمان معتزلی و امامی‌ ذیل مباحث لطیفُ الکلام مطرح می‌کنند که ناظر به تئوری‌های معرفت است. و بنابراین پیشنهاد می‌کنیم در تعریف لطیفُ الکلام اینکه این مباحث جزو مباحث بنیادین و عامی‌است که متدیّن و غیر متدیّن ادیان درباره آن بحث می‌کنند. و لذا سابقه این مباحث لطیف، به تاریخ اندیشه‌ورزان طی تاریخ برمی‌گردد که کسانی علی‌رغم اینکه متدیّن به دین خاصی نبودند در رابطه با آن بحث می‌کردند (مثل فلسفه اولای ارسطو). بعداً هم مسلمین بحث می‌کردند، و هم غیرمسلمین و امروزه هم دارند بحث می‌کنند.

بحث این گفتار، راجع به دیدگاه جهم‌ابن صفوان در نفی صفات الهی است. عده‌ای می‌گویند او (جهم‌ابن صفوان) ایده نفی صفات خودش را از مکاتب غیر اسلامی گرفته ولی سخنران بر آن است که ثابت کند این ایده داخل جهان اسلام است و خارج از آن نیست و کسانی که خلاف آن را می‌گویند، شواهدی ناقص دارند و نمی‌توانند ادعای خود را ثابت کنند. استاد در ابتدا به برخی از سفرهای جهم و سپس دیدگاه‌های اصلی او اشاره می‌کند و می‌گوید: دیدگاه جهم در مورد نفی صفات الهی این است که ما صفاتی که به مخلوق نسبت می‌دهیم نمی‌توانیم به خالق نسبت دهیم؛ چون باعث تشبیه می‌شود. برای همین صفاتی مثل علم، عالم و حی را از خداوند نفی می‌کند و قادر و فاعل و خالق را اثبات می‌کند. تعطیلی که به جهم نسبت می‌دهند هم تعطیل در هستی‌شناسی صفات و اسماء الهی هست و هم تعطیل در وجود اوصاف الهی. اما بحث اصلی سخنران این است که جهم رأی و اندیشه خودش را از کجا آورده است؟ آیا تحت‌تأثیر گروه یا فرد خاصی بوده است؟ در بعضی مذاهب آمده که او از یهودیان، مسیحیان، مانویان، زردشتیان و بودائیان اخذ کرده ولی سخنران اینها را رد می‌کند و می‌گوید او هرگز در دمشق با مسیحیان و یهودیان گفتگو نداشته لذا ما براساس اینها می‌خواهیم نفی کنیم که هم‌چین چیزی اتفاق نیفتاده است. دلیل ما مبنی بر اینکه این اندیشه از یهودیت گرفته نشده اینکه ابن‌کثیر و ابن‌اثیر و ابن‌نباته معلوم نیست از کجا مطلب را نقل کرده‌اند و فقط قایلش همین‌ها هستند. و سرانجام یکی دیگر از دلایل موافقان ورودی‌بودنِ این اندیشه به جهم، اینکه او مخالف سیاسی حکومت است و می‌گویند حکومت قدرت داشته و لذا می‌خواسته عقایدِ مخالف خود را منتسب به خارج از جهان اسلام یا مکاتب غیر اسلامی بکند. سخنران می‌گوید خیر! بحث نفی صفات الهی در داخل جهان اسلام شکل گرفته است. البته استاد در فرجام سخن این فرض را مطرح می‌کند که به‌زعم خودم فکر می‌کنم جهم تحت‌تأثیر ظواهر روایات ما بوده اما شاهد محکمی بر این ندارم.

برای مشاهده فیلم سخنرانی به آدرس داده شده در آپارات مراجعه کنید.

با بررسی تاریخ کلام امامیه مشاهده می کنیم همواره اختلافات اندیشه ای و فکری میان اصحاب ائمه وجود داشته است. این مسئله از آنجا حائز اهمیت است که این دست اختلافات در زمان حضور امامان شیعی و با پذیرش مرجعیت علمی آنها توسط اصحاب ایشان رخ داده است. دامنه این اختلافات مباحث گوناگون کلامی را در بر می گیرد. بیشتر این اختلافات را می‌توان در زمینه توحید و امامت مشاهده نمود. مباحثی مانند چیستی خداوند، اسما و صفات الهی، علم امام، عصمت و فضائل امامان. گاه این اختلافات زمینه بروز واکنش های شدیدی میان اصحاب نسبت به یکدیگر را فراهم ساخته و موجب ایجاد دسته بندی هایی در میان آنها گشته است. آنچه در این میان مهم است نوع برخورد امام با این اختلافات و چگونگی مدیریت آن می‌باشد؛ به گونه ای که ضمن حفظ وحدت کلی جامعه شیعی و تاکید بر پایبندی به اصول مذهب امامیه، از نفوذ عقائد انحرافی جلوگیری به عمل آید و نقاط دارای ابهام و اختلاف برانگیز نیز تبیین گردد و در عین حال زمینه رشد و باروری فکری و اندیشه ای اصحاب و حفظ شخصیت اصحاب از اتهام های ناروا فراهم گردد. خواهیم دید اهل بیت با دو رویکرد ایجابی و سلبی تحقق اهداف مزبور را میسور ساخته اند. برخوردهای ایجابی برخوردهایی غیرمستقیم و روشنگرانه و برخوردهای سلبی برخوردهایی مستقیم و طردکننده بوده است. در این نوشتار با تکیه به منابع کتابخانه ای و روش توصیفی ـ تحلیلی، با بررسی تاریخ اندیشه امامیه به دنبال دستیابی به مصداق های این دو نوع برخورد بوده ایم.

پژوهش حاضر ترجمه و نقد کتاب مهدی‌ها و هزاره‌گراها ـ شیعیان تندرو در عراق نخستین اسلامی ـ ، نوشته آقای ویلیام إف تاکر، دانشیار گروه تاریخ دانشگاه آرکانزاس (آمریکا)، می‌باشد. وی در این نوشتار در پی اثبات یک کلان نظریه است که در هر فصل با ارائه دلائل گوناگون، موجبات اثبات و تحکیم کلان نظریه خویش را فراهم می‌آورد. به طور مختصر نظریه اصلی او را می‌توان در قالب ـ سیَّالیت مرزهای دینی و اعتقادی تشیع در دوران نخستین اسلام (دو سده نخست) که سبب ورود برخی از آموزه‌های کنونی تشیع، از جانب فرق و گروه‌های منحرف و شورشی به داخل تشیع گردید، مطرح ساخت. وی معتقد است تصویر ذهنی ما از تفکرات اسلامی، متعلق به دوره‌ای است که این گروه‌ها فعال بوده‌اند. در آن دوران که هنوز مرزهای اعتقادی تشیع تعیُّن و تشخّص نیافته بود، این گروه‌ها موفق شدند برخی از تفکرات شیعی را شکل داده و مرز آن را گسترده‌تر نمایند. به عنوان مثال، سبئیه اعتقاد به غیبت رهبر دینی را پایه گذاری کردند و کم‌کم رجعت برای شیعیان بعدی مفهوم پیدا نمود. کیسانیه پایه گذار نظریه بدا و نصب ائمه از طرف أجداد گذشته بوده‌اند. به علاوه، تحت تعالیم مختار بود که مفهوم مهدی شکل گرفت. گروه دیگر، بیانیه، اولین کسانی بودند که معتقد به انتقال قدرت پیامبری و استمرار نبوتگردیدند.مغرییه، دیگر گروه مورد مطالعه هستند که در مورد حضرت علی افراط زیادی نموده، ایشان را بالاتر از انبیاء گذشته می‌خواندند. به علاوه، معتقد به نخبه سالاری دینی بودند که این اعتقاد، سرلوحه‌ی گروه‌های تروریستی و هزاره‌گرای بعدی قرار گرفت. البته درست است که در آن زمان این گروه‌ها به عنوان گروه‌های مخالف دینی شمرده شدند، اما تفکرات ‌آ‌ن‌ها ریشه کن نشد و نقش مهمی را در تفکرات اسلامی ـ شیعی ایفا نمودند.در باب ارزیابی مطالب کتاب، پس از بازسازی استدلال اصلی نویسنده، مشخص خواهد گردید که استدلال آقای تاکر از نتیجه ایشان حمایت نمی‌کند؛ چرا که ایشان دچار مغالطه مصادره به مطلوب گردیده‌است. یعنی در تمام استدلال‌های خود مقدمه‌ای را پیش‌فرض در نظر گرفته‌ که جایگاه مناقشات بسیار زیادی می‌باشد و اساسا ادعایی باطل است. آن مقدمه این است ‌که قبل از زمان غالیان، بخشی از اعتقادات در میان شیعیان وجود نداشته است. همین سبب شده که ایشان نتیجه‌گیری نمایند که آن‌ها اعتقادات کنونی خود را تحت تاثیر تفکرات غالیانه شکل داده‌اند. لذا به عنوان نمونه به بررسی دو آموزه بدا و مهدی پرداخته و نشان دادیم که این تفکرات ریشه در منابع اصیل اسلامی دارند. سپس در پی برخی از ادعاهای نویسنده، به بررسی مفهوم مهدی در کاربردهای برگزیده مختار، عدم توجه نویسنده به آموزه خاتمیت و نقل نادرستی که در مورد جابر جعفی آورده است پرداخته شده است.

مدرسه کلام اصفهان یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین مدارس بر جریان علم کلام و مسائل کلامی است که جریان‌های مختلف کلامی از جمله جریان فلسفی کلامی و جریان حدیثی کلامی در آن دیده می‌شود. علامه محمد باقر مجلسی و ملاصدرا دو شخصیت مهم در تاریخ کلام هستند که هر کدام به عنوان نماینده‌ی دو جریان یاد شده‌ی کلامی شناخته می‌شوند که تحقیق در آراء و اندیشه‌های کلامی آنان راه را برای شناخت هرچه بیشتر و دقیق‌تر مدرسه‌ی کلامی اصفهان و جریان‌های فلسفی کلامی و حدیثی کلامی هموارتر و آسان‌تر می‌کند. از آن‌جا که توحید اصل‌الاصول معارف اسلامی و بحث از افعال الهی یکی از راه‌های توصیف و شناخت خداوند است، تحقیق و مطالعه‌ی آراء این دو شخصیت در موضوع افعال الهی اهمیتی ویژه دارد. در این تحقیق با بررسی و مقایسه‌ی آراء علامه و ملاصدرا در این باب نشان خواهیم داد به خلاف ملاصدرا که با تکیه بر مبانی و اصول فلسفی به تبیین آن‌ها می‌پردازد، علامه مجلسی با اصل قرار دادن روایات و تکیه بر عقلانیت غیرفلسفی تفسیری نزدیک‌تر به واقع از آن‌ها ارائه می‌دهد.